2016年国产手机排行榜的前十名:国产手机排行榜

??i v?i các ??nh ngh?a khác, xem T? Xuyên (??nh h??ng).

T? Xuyên 四川
—  T?nh  —
Chuy?n t? tên
? Gi?n x?ng	Xuyên (川) ho?c Th?c (蜀)
T? Xuyên
Qu?c gia	Trung Qu?c
Th? ph?	Thành ??
Chính quy?n
? Bí th? T?nh ?y	V??ng Hi?u Huy (王晓晖)
? T?nh tr??ng	Hoàng C??ng (黄强)
Di?n tích
? T?nh	485.000 km2 (187,000 mi2)
Th? h?ng di?n tích	th? 5
Dan s? (2017)
? T?nh	83,020,000
? M?t ??	170/km2 (440/mi2)
? ?? th?	42,170,000
Múi gi?	UTC+8
M? ISO 3166	CN-SC
Thành ph? k?t ngh?a	Ceprano, Yamanashi, Hiroshima
GDP (2018)  - trên ??u ng??i	4.068 t? (615 t? USD) NDT (th? 6) 48.998 (7.404 USD) NDT (th? 18)
HDI (2016)	0,780 (th? 24) — trung bình
Các dan t?c chính	Hán - 95% Di - 2,6% T?ng - 1,5% Kh??ng - 0,4%
Ng?n ng? và ph??ng ng?n	ti?ng T? Xuyên, ti?ng T??ng, ti?ng Di, ti?ng T?ng, ti?ng Kh??ng, ti?ng Khách Gia
Website	SC.gov.cn
Ngu?n l?y d? li?u dan s? và GDP: 《中国统计年鉴—2005》/ Niên giám th?ng kê Trung Qu?c 2005 ISBN 7503747382 Ngu?n l?y d? li?u dan t?c: 《2000年人口普查中国民族人口资料》/ T? li?u nhan kh?u dan t?c d?a trên ?i?u tra dan s? n?m 2000 c?a Trung Qu?c ISBN 7105054255

百度 首节，山东率先进入状态以8-0开局。

T? Xuyên (ti?ng Trung: 四川; bính am: Sìchuān) là m?t t?nh n?m ? tay nam c?a C?ng hòa Nhan dan Trung Hoa. T?nh l? c?a T? Xuyên là Thành ??, m?t trung tam kinh t? tr?ng y?u c?a mi?n Tay Trung Qu?c. Gi?n x?ng c?a T? Xuyên là Th?c (蜀), do th?i Tiên T?n, trên ??t T? Xuyên có hai n??c ch? h?u là Th?c và Ba, nên T? Xuyên còn có bi?t danh là Ba Th?c (巴蜀).

N?m 2018, T? Xuyên là t?nh ??ng th? t? v? s? dan, ??ng th? sáu v? kinh t? Trung Qu?c v?i 83 tri?u dan, t??ng ???ng v?i ??c và GDP ??t 4.068 t? NDT (615,4 t? USD) t??ng ?ng v?i ?ài Loan.

T?nh T? Xuyên có m?t l?ch s? lau dài, c?nh quan ??p, s?n v?t phong phú, t? x?a ?? ???c g?i là Thiên ph? chi qu?c (天府之国; d?ch ngh?a: N??c tr?i). Phía tay T? Xuyên là n?i c? trú c?a các dan t?c thi?u s? nh? ng??i T?ng, ng??i Di và ng??i Kh??ng.

L?ch s?

Vào kho?ng tri?u nhà Th??ng, vùng ??t T? Xuyên ?? xu?t hi?n n??c Ba, Th?c, ??c bi?t là n?n v?n minh Tam Tinh ??i (ho?c g?i là n?n v?n minh ??i Ba Sao), v?n minh Kim Sa là ??i bi?u cho n?n v?n minh Th?c th?i xa x?a phát ??t cao ??. Sau khi v??ng tri?u T?n th?ng tr? T? Xuyên, v?n hoá Ba Th?c và v?n hoá Trung Nguyên hoà tr?n l?n nhau, tr? thành m?t trong nh?ng ??u ngu?n tr?ng y?u c?a v?n hoá Trung Hoa, n?m gi? v? trí quan tr?ng trong l?ch s? Trung Qu?c.

Ngu?n g?c tên ??t T? Xuyên

Vào kho?ng n?m Hàm Bình hoàng ?? T?ng Chan T?ng tri?u B?c T?ng, xuyên h?p l? (川峡路) là ???ng phan chia ranh gi?i hành chính, mà n?m ? vành ?ai b?n ??a T? Xuyên ngày nay, bao g?m t?ng c?ng b?n l? là ích Chau l?, T? Chau l?, L?i Chau l? và Qu? Chau l?, t?t c? h?p l?i g?i là xuyên h?p t? l? (川峡四路), sau này th??ng g?i t?t là t? xuyên, t?nh T? Xuyên ???c ??t tên t? ?ó. Có cách gi?i thích khác là c?nh n?i T? Xuyên th?i ?ó có b?n con s?ng l?n là s?ng Dan, s?ng ?à, s?ng Gia L?ng, s?ng ?, ngày x?a g?i s?ng (江) là xuyên (川), t?nh T? Xuyên ???c ??t tên t? ?ó .

Tiên T?n

Trong su?t th?i k? ti?n s? và l?ch s? ban ??u c?a mình, T? Xuyên và các vùng ph? c?n trong l?u v?c Tr??ng Giang là các n?i c?a các n?n v?n minh b?n ??a có th? có niên ??i ít nh?t t? th? k? XV TCN và trùng h?p v?i nh?ng n?m cu?i c?a nhà Th??ng và trong th?i nhà Chu ? phía b?c Trung Qu?c. T? Xuyên ?? xu?t hi?n trong các th? t?ch c? Trung Hoa v?i cái tên Ba Th?c (巴蜀) do k?t h?p tên g?i c?a hai qu?c gia c? trong b?n ??a T? Xuyên là Ba và Th?c. L?nh th? c?a n??c Ba nay là Trùng Khánh, vùng ??t ??ng b? T? Xuyên d?c theo Tr??ng Giang và m?t s? chi l?u c?a nó, trong khi n??c Th?c có l?nh th? t?i khu v?c Thành ?? cùng các ??ng b?ng xung quanh và l?nh th? lan c?n ? tay b? T? Xuyên.

V?n v?t khai qu?t t?i Tam Tinh ??i, m?t ??u ??ng l?n v?i hai m?t l?i ra, ???c cho là ?? m? t? Tàm Tùng (蠶叢), ng??i sáng l?p n??c C? Th?c

T? Xuyên
Ti?ng Trung	四川
Bính am Hán ng?	Sìchuān [nghe]?
Bính am ti?ng T? Xuyên	Si4cuan1
Latinh hóa	Szechwan or Szechuan
Phiên am Ti?ng Hán tiêu chu?n Bính am Hán ng? Sìchuān [nghe]? IPA [s??t??wán] Ti?ng Hán tiêu chu?n khác Bính am ti?ng T? Xuyên Si4cuan1 Ti?ng Ng? Latinh hóa sy3tshoe1 Ti?ng Khách Gia Latinh hóa Si-tsh?n Ti?ng Qu?ng Chau Vi?t bính sei3cyun1 Ti?ng Man Nam POJ ti?ng Man Tuy?n Ch??ng Sù-chhoan

S? t?n t?i c?a n??c C? Th?c ???c ghi l?i r?t nghèo nàn trong các chính s? c?a Trung Hoa, song trong Kinh Th? n??c Th?c ???c ghi là m?t ??ng minh ?? giúp nhà Chu l?t ?? ???c nhà Th??ng. Các m? t? v? n??c Th?c ch? y?u là pha tr?n gi?a các cau chuy?n th?n tho?i và truy?n thuy?t l?ch s?, chúng ???c chép trong các biên niên s? ??a ph??ng nh? Hoa D??ng qu?c chí (華陽國志) ???c biên so?n vào th?i nhà T?n, v?i các truy?n k? dan gian r?ng ?ng vua ?? V? (杜宇) ?? d?y ng??i dan làm n?ng nghi?p và ?? t? hóa than thành m?t con chim cu cu sau khi ch?t. Khám phá kh?o c? h?c t?i m?t th?n nh? có tên là Tam Tinh ??i (三星堆) ? huy?n Qu?ng Hán ?? ??a ra ánh sáng v? s? t?n t?i c?a m?t n?n v?n minh phát tri?n cao v?i m?t ngành c?ng nghi?p ??ng ??c l?p t?i T? Xuyên. Di ch? này ???c tin là m?t thành c? c?a n??c C? Th?c, ban ??u nó ???c m?t n?ng dan ??a ph??ng phát hi?n ra vào n?m 1929 và ?ng ta ?? tìm th?y các ?? t?o tác b?ng ng?c bích và ?á. Các cu?c khai qu?t do nh?ng nhà kh?o c? ti?n hành trong khu v?c ?? mang l?i m?t vài phát hi?n có y ngh?a cho ??n n?m 1986, khi ng??i ta tìm th?y hai h? cúng t? l?n v?i các ?? v?t b?ng ??ng ??p ?? c?ng nh? các ?? t?o tác b?ng ng?c bích, vàng, ??t nung và ?á. Khám phá này cùng các phát hi?n khác t?i T? Xuyên gay mau thu?n v?i quan ni?m truy?n th?ng trong s? sách r?ng v?n hóa và k? thu?t c?a T? Xuyên thua kém khi so sánh v?i n?n v?n minh t?i thung l?ng Hoàng Hà.

N??c Ba th??ng ???c m? t? là m?t liên minh l?ng l?o ho?c là m?t t?p h?p các tù tr??ng, bao g?m m?t s? th? t?c ??c l?p liên k?t l?ng l?o cùng c?ng nh?n m?t v? vua. Các th? t?c ng??i Ba r?t ?a d?ng, bao g?m nhi?u s?c t?c. Các b?ng ch?ng kh?o c? cho th?y ng??i Ba d?a ch? y?u vào ?ánh cá và s?n b?n, ho?t ??ng n?ng nghi?p ? m?c ?? th?p và kh?ng có b?ng ch?ng v? th?y l?i. N??c Ba ?? liên minh v?i n??c T?n khi T?n ?ánh Th?c. Sau khi Th?c b? di?t, T?n ngay l?p t?c chinh ph?c ??ng minh và b?t vua n??c Ba. Ba sau ?ó tr? thành m?t qu?n c?a T?n.

Khu v?c T? Xuyên th?i c? có ni?m tin t?n giáo và th? gi?i quan riêng bi?t. Có các tài nguyên qu?ng khác nhau. Thêm vào ?ó, khu v?c này c?ng thêm ph?n quan tr?ng khi n?m trên tuy?n ???ng th??ng m?i gi?a thung l?ng Hoàng Hà và các qu?c gia khác ? phía tay nam, ??c bi?t là các n??c nay thu?c l?nh th? ?n ??.

Nhà T?n

Sau khi n??c T?n tiêu di?t c? hai n??c Th?c và Ba, các b?n v?n cùng các thành t?u c?a hai n??c này ??u b? T?n phá h?y. Tri?u ?ình T?n sáp nh?p Th?c và Ba thành hai qu?n c?a mình, T?n g?i quan ch?c ??n tr?c ti?p cai tr? t?i Th?c và ch? ??ng khuy?n khích dan di c? t? T?n t?i Th?c. Tuy nhiên ??i v?i Ba, ban ??u T?n v?n ?? t?ng l?p trên c?a n??c Ba c? ti?p t?c cai tr? tr?c ti?p và kh?ng ti?n hành c??ng bách ng??i T?n di c? quy m? l?n ??n l?nh th? Ba, song t?ng l?p này v? sau ?? b? ??y ra ngoài l? trong m?t chính sách chia ?? tr?. T?n d??ng nh? c?ng ?? ??a các k? thu?t n?ng nghi?p tiên ti?n ??n T? Xuyên, khi?n trình ?? n?ng nghi?p t?i ?ay ngang b?ng v?i thung l?ng Hoàng Hà. T?n ?? cho xay d?ng nên h? th?ng th?y l?i ?? Giang Y?n vào th? k? th? III TCN trên s?ng Dan t?i T? Xuyên. C?ng trình do thái thú Th?c qu?n Ly B?ng (李冰) giám sát thi c?ng và là bi?u t??ng cho k? thu?t n?ng nghi?p vào th?i k? ?ó. C?ng trình này bao g?m m?t lo?t ??p n??c, nó chuy?n h??ng dòng ch?y t? s?ng Dan (m?t chi l?u l?n c?a Tr??ng Giang) ??n các cánh ??ng và c?ng làm gi?m thi?t h?i c?a các tr?n l? l?t theo mùa. Vi?c xay d?ng h? th?ng th?y l?i này ?? khi?n s?n l??ng n?ng nghi?p c?a T? Xuyên t?ng lên r?t nhi?u, T? Xuyên c?ng tr? thành m?t ngu?n cung l??ng th?o và binh lính chính cho T?n khi n??c này ti?n hành các cu?c chi?n nh?m th?ng nh?t Trung Qu?c.

Trong su?t l?ch s? sau ?ó c?a Trung Qu?c, t?m quan tr?ng v? quan s? c?a T? Xuyên c?ng n?i lên ngang b?ng v?i y ngh?a v? th??ng m?i và n?ng nghi?p. B?n ??a T? Xuyên n?m l?t gi?a cao nguyên Thanh-T?ng ? phía tay, T?n L?nh-M? Th??ng S?n ? phía b?c, cao nguyên Van-Quy ? phía nam, phía ??ng có Tam Hi?p, d?y núi Vu S?n, và th??ng có s??ng mù. Do Tr??ng Giang ch?y qua b?n ??a và là ??u ngu?n so v?i vùng Hoa Trung và Hoa ??ng, th?y quan có th? d? dàng t? T? Xuyên ?i thuy?n v? h? du. Do ?ó, T? Xuyên ?? tr? thành c?n c? c?a nhi?u l?c l??ng quan s? và c?ng là n?i ?n náu ly t??ng cho nh?ng ng??i t? n?n chính tr? c?a các tri?u ??i Trung Qu?c.

Th?i Hán

M?t khuy?t (闕), t?c c?t tr? ch?m kh?c ?á ? c?a, có chi?u cao 6 m, n?m ? l?ng m? c?a Cao Di (高颐) t?i Nh? An, ???c xay vào th?i ??ng Hán

Giao th?i nhà T?n và Nhà Hán, H?ng V? ?? phong cho L?u Bang làm Hán v??ng, cai tr? ??t Hán Trung và Ba Th?c. Tháng 4 n?m 206 TCN, L?u Bang tr? v? ??t phong, ???c c?p 3 v?n quan. Theo l?i khuyên c?a Tr??ng L??ng, ?ng ?i qua ???ng s?n ??o xong li?n ??t và c?t ??t ???ng s?n ??o ?? ?? phòng quan ch? h?u ?ánh úp, ??ng th?i c?ng ?? ch?ng t? cho H?ng V? th?y r?ng mình kh?ng có y ?i v? h??ng ??ng. Trong chi?n tranh Hán-S?, vùng T? Xuyên kh?ng b? ?nh h??ng tr?c ti?p c?a chi?n lo?n và là n?i cung c?p h?u c?n tr?ng y?u cho vi?c L?u Bang x?ng ?? l?p nên Nhà Hán.

Th?i k? ??u Tay Hán, tình hình x? h?i, kinh t?, v?n hóa c?a khu v?c T? Xuyên phát tri?n nhanh chóng, m?c th?nh v??ng v??t quá vùng Quan Trung nên ???c g?i là "Thiên ph? chi qu?c", m? x?ng này v?n t?n t?i ??n nay. Nh?ng n?m Hán C?nh ??, V?n ?ng (文翁) nh?m ch?c thái thú Th?c qu?n, ?? thi?t l?p h?c ???ng do chính quy?n qu?n ly ??u tiên t?i Trung Qu?c, "V?n ?ng Th?ch Th?t" (文翁石室), t?i Thành ??, t? ?ó truy?n th?ng h?c t?p c?a T? Xuyên lên cao, ngang b?ng v?i vùng T? L?.

Cu?i th?i Tay Hán, nhan lúc thiên h? có bi?n lo?n, n?m 25, C?ng T?n Thu?t (公孫述) ?? chi?m c? ích chau, x?ng ??, ??t qu?c hi?u là "Thành Gia", l?p qu?c ?? t?i Thành ??. C?ng T?n Thu?t ??t tên thành trì xay bên khe Cù ???ng là "B?ch ?? Thành", c? nhi?u binh s? phòng th?. C?ng T?n Thu?t làm hoàng ?? t?i Thành ?? ???c 12 n?m thì ??n n?m 37, L?u Tú sau khi gay d?ng tri?u ??ng Hán ? Trung Nguyên ?? ??a quan t?n c?ng C?ng T?n Thu?t, C?ng T?n Thu?t ch?t trong lo?n binh. T?ng c?ng, C?ng T?n Thu?t ?? th?ng tr? mi?n tay nam Trung Qu?c trong vòng 28 n?m. Trong 28 n?m ?y, khu v?c mi?n này r?t ?n ??nh, kh?ng b? chi?n lo?n Trung Nguyên ?nh h??ng. Trong th?i gian làm hoàng ??, C?ng T?n Thu?t ?? phát tri?n n?ng nghi?p, xay d?ng th?y l?i, ?em ??n cu?c s?ng no ?? cho c? dan. Cho nên sau khi C?ng T?n Thu?t ch?t, nhan dan ??a ph??ng xay d?ng "??n B?ch ??" trong B?ch ?? thành ?? t??ng nh? ?ng.

Cu?i th?i ??ng Hán, cha con L?u Yên ?? cát c? t?i ích chau. ích chau b?y gi? do Kh??c Ki?m làm th? s?, áp d?ng chính sách thu? khoá hà kh?c khi?n ng??i dan b?t m?n. L?u Yên khi ??n ích chau bèn th?c hi?n chính sách khoan dung, v? v? dan chúng và tranh th? s? ?ng h? c?a các quy t?c ??a ph??ng. M?t s? quan ch?c tri?u ?ình nh? ??ng Phù, Tri?u V? t? quan theo L?u Yên vào ??t Th?c. ích chau khi ?ó cai qu?n 9 qu?n: Th?c qu?n, Qu?ng Hán, Ki?n Vi, Ba qu?n (??ng T? Xuyên), Vi?t Hu? (T? Xuyên), Tay Khang, T??ng Kha (Quy Chau), V?nh X??ng (Van Nam), ích Chau (Van Nam). N?m 194, L?u Yên lam b?nh và qua ??i. Tr??ng quan Tri?u V? l?p L?u Ch??ng lên làm ích chau m?c. ích chau t??ng ??i yên ?n trong 20 n?m thì b? L?u B? ?ánh chi?m. Lúc ?ó, ? ích chau, L?u Ch??ng có 3 m?i lo: thù v?i Tr??ng L?, s? ?e d?a c?a Tào Tháo và s? ch?ng ??i c?a các th? l?c b?n ??a ng??i Th?c v?n ch?a th?c s? ph?c tùng cha con L?u Ch??ng. Sau ?ó, L?u Ch??ng l?i sai Pháp Chính sang Kinh chau m?i L?u B? (ng??i cùng h?) mang quan nh?p Xuyên, L?u B? coi ?ay là th?i c? t?t ?? ti?n vào ích chau. L?u B? sau ?ó ?? tr? m?t ti?n ?ánh L?u Ch??ng, cu?i cùng chi?m ???c Thành ??. L?u Ch??ng m? c?a thành ra hàng, ???c L?u B? ??a v? an trí cùng gia quy?n. Quan l?i các chau qu?n c?a ích chau ??u ng? theo L?u B?, ch? có Hoàng Quy?n ?óng c?a thành c? th?. M?i ??n khi L?u Ch??ng ??u hàng, Hoàng Quy?n m?i ra quy thu?n.

Th?i Tam Qu?c

B?n ?? Tam Qu?c n?m 262

N?m 221, sau khi Tào Phi ph? Hán Hi?n ?? và x?ng ?? (t?c Ng?y V?n ??), L?u B? lên làm hoàng ??, l?y qu?c hi?u là Hán v?i hàm y k? t?c Nhà Hán, ?óng ?? ? Thành ??. Tuy nhiên s? th??ng g?i là n??c Th?c ho?c Th?c Hán, ít khi g?i là n??c Hán. C??ng v?c c?a Th?c Hán bao trùm lên các khu v?c T? Xuyên, Trùng Khánh, ??i b? ph?n Van Nam, toàn b? Quy Chau và m?t b? ph?n nh? ? phía nam Thi?m Tay và Cam Túc. Th?c Hán cùng Tào Ng?y và ??ng Ng? hình thành th? ??i ??u Tam Qu?c. Tr??c ?ó, ??ng Ng? vào n?m 220 ?? ?ánh chi?m Kinh chau và gi?t ch?t Quan V?; hai th? h? c?a Tr??ng Phi là Ph?m C??ng và Tr??ng ??t ?? sát h?i Tr??ng Phi r?i sau ?ó sang hàng ??ng Ng?. Vì th?, L?u B? sau khi x?ng ?? ?? quy?t ??nh than chinh c?m quan ?i ?ánh ??ng Ng?, giao cho th?a t??ng Gia Cát L??ng giúp thái t? L?u Thi?n gi? Thành ??. Tháng 7 n?m 211, L?u B? h? l?nh t?p trung quan ? Giang chau huy?n thu?c Ba qu?n r?i ti?n v? Kinh chau. K?t qu? là Th?c Hán th?t b?i tr??c ??ng Ng?, L?u B? ph?i lui v? B?ch ?? thành r?i m?t ? ?ó. Th?t b?i trong tr?n Di L?ng là b??c ngo?t quan tr?ng trong l?ch s? quan s? và chính tr? c?a Th?c Hán. S?c quan, s?c n??c c?a Th?c Hán b?c l? s? suy y?u r? ràng; b?n than chính quy?n t? x?ng là k? th?a ng?i chính th?ng c?a nhà ??ng Hán b?t ??u ?i vào con ???ng g?p gh?nh.

Thái t? L?u Thi?n sau ?ó lên ng?i hoàng ?? Th?c Hán, Gia Cát L??ng v?n làm th?a t??ng và ?óng m?t vai trò quan tr?ng. Tuy nhiên trong lúc này ? vùng Nam Trung x?y ra cu?c n?i lo?n v? trang ? ích Chau qu?n c?a m?t s? ??a ch? do Ung Kh?i c?m ??u, nh?ng ng??i này ?? n?i d?y gi?t ch?t quan thái thú do Th?c Hán b? nhi?m. Ti?p ?ó x?y ra hai cu?c n?i lo?n ti?p theo ?? h??ng ?ng là cu?c kh?i ngh?a ? Chu B?o c?m ??u ? Hoàng Bình-Quy Chau và Cao ??nh ? Tay X??ng-T? Xuyên. Ung Kh?i còn sai M?nh Ho?ch ti?n hành tuyên truy?n trong vùng dan t?c thi?u s? ? Nam Trung. Vì th?, ?ích than th?a t??ng Gia Cát L??ng ?? phát ?ích than d?n quan nam chinh. Sau khi giành ???c th?ng l?i ? ph??ng Nam, th?a t??ng Gia Cát L??ng ti?p t?c d?n quan Th?c th?c hi?n 5 cu?c B?c ph?t ch?ng Tào Ng?y, song ?? kh?ng ??t ???c m?c tiêu chi?n l??c, ??u ph?i lui binh.

Sau cái ch?t c?a Gia Cát L??ng, v? trí th?a t??ng c?a Th?c Hán l?n l??t do T??ng Uy?n, Phí V? và ??ng Do?n ??m nh?n. Sau n?m 258, tri?u ?ình Th?c Hán ngày càng b? ki?m soát b?i các ho?n quan và tham nh?ng tràn lan mà ?i?n hình là Hoàng H?o, ngoài ra, còn vì hoàng ?? b?t tài nhu nh??c nên Th?c Hán d?n suy s?p. Các cu?c chi?n tranh v?i Ng?y khi?n binh l?c Th?c Hán d?n hao mòn. ??n mùa ??ng n?m 263, quan Ng?y chi?m ???c kinh ?? Thành ?? c?a Thành Hán, hoàng ?? L?u Thi?n ??u hàng.

Th?i Tay T?n

Sau khi chi?m ???c ??t Th?c, nhà T?n b?t ??u chu?n b? xam chi?m ??ng Ng? b?ng vi?c xay d?ng h?m ??i và hu?n luy?n th?y quan t?i T? Xuyên d??i quy?n V??ng Tu?n. N?m 279, khi nhà T?n ti?n hành chi?n d?ch quy?t ??nh tiêu di?t ??ng Ng?, các t??ng ?? D?, V??ng Tu?n c?a T?n ?? ch? huy h?m ??i t? T? Xuyên xu?i dòng Tr??ng Giang t?i Kinh Chau. Nhà T?n sau ?ó ?? chia ích chau thành ba chau là L??ng chau, ích chau và Ninh chau.

Th?i Thành Hán

Sau lo?n Bát v??ng, Tay T?n suy y?u tr?m tr?ng. Ng??i ?ê (hay Chi) v?n ? Quan Trung, vì m?t mùa m?y n?m, ?? kéo hàng ch?c v?n ng??i vào Th?c ki?m s?ng. Nhà T?n sai La Th??ng (羅尚) vào Th?c, ép l?u dan ng??i ?ê r?i kh?i ích Chau vào tháng 7 n?m 302. Th? l?nh ng??i ?ê là Ly ??c xin ???c g?t mùa xong, t?i mùa ??ng s? ?i. La Th??ng kh?ng b?ng lòng, mang quan ??n ?ánh ?u?i Ly ??c. Ng??i ?ê bèn theo Ly ??c n?i d?y làm ph?n. Tuy nhiên, mùa xuan n?m 303, Ly ??c sau m?t chi?n th?ng l?n tr??c La Th??ng, ?? b?t c?n tin l?i th?nh c?u c?a La Th??ng v? vi?c ?ình chi?n (ch?ng l?i l?i khuyên c?a Ly Hùng và Ly L?u). Sau ?ó, La Th??ng ?? ti?n hành m?t cu?c ?ánh úp và gi?t ch?t Ly ??c. Tàn quan c?a Ly ??c l?p Ly L?u làm l?nh ??o m?i. Vào mùa ??ng n?m 303, Ly L?u lam b?nh và tr??c khi qua ??i ?ng ?? ch? ??nh Ly Hùng làm ng??i k? v?. Vào ??u n?m 304, Ly Hùng chi?m ???c Thành ??, ?? ph? c?a ích Chau, bu?c La Th??ng ph?i ch?y tr?n. Vào mùa ??ng n?m 304, Ly Hùng x?ng Thành ?? v??ng, ??n n?m 306 thì x?ng ?? và ??t qu?c hi?u là "Thành". Sau ?ó ng?i v? hoàng ?? c?a n??c Thành v? tay Ly Ban r?i Ly K?.

Ly Th? sau khi ti?n hành binh bi?n và ti?n v? Thành ?? l?t ?? Ly K?, ?? lên ng?i và c?i qu?c hi?u t? Thành sang "Hán" và l?p m?t t?ng mi?u m?i cho cha ?ng là Ly T??ng và m?, tuy?t giao v?i ch? ?? mà Ly Hùng ?? gay d?ng nên. Mùa xuan n?m 339, Thánh Hán b? m?t Ninh chau, là vùng mà Ly Th? ?? chi?m c?a ??ng T?n vài n?m tr??c ?ó. Trong vài n?m sau ?ó, ??ng T?n và Thành Hán ti?p t?c giao chi?n t?i nhi?u n?i ? Ninh chau. Ly Th? c?ng áp d?ng hình th?c cai tr? kh?c nghi?t và cho b?t ??u xay d?ng nhi?u c?ng trình, th?n dan Thành Hán ph?i ch?u gánh n?ng và ?i?u này ?? khi?n h? suy gi?m lòng trung thành v?i ??t n??c. Sau khi Ly Th? ch?t, Ly Th? lên k? v?, ??n mùa ??ng n?m 346, t??ng Ly D?ch (李奕) ?? n?i lo?n và nhanh chóng ti?n v? Thành ??, song cu?c n?i lo?n ?? th?t b?i. Sau khi ?ánh b?i Ly D?ch, Ly Th? càng tr? nên ng?o m?n và l? là chính s? qu?c gia, ?ng c?ng cho th?c thi các hình ph?t d? man khi?n cho ng??i dan m?t tin t??ng. Thành Hán c?ng b? t?n h?i v?i s? xu?t hi?n c?a m?t b? l?c ???c g?i là L?o (獠), chính quy?n ??a ph??ng kh?ng th? ki?m soát ng??i L?o m?t cách d? dàng. Quan ??ng T?n do Hoàn ?n ch? huy sau ?ó ?? tiêu di?t n??c Hán c?a ng??i ?ê vào n?m 347.

Th?i ??ng T?n

Sau khi Thành Hán b? tiêu di?t, T? Xuyên ???c sáp nh?p vào l?nh th? ??ng T?n. T? ?ó, ??ng T?n hoàn toàn ki?m soát ???c mi?n Nam Trung Qu?c. Tuy nhiên, c?ng th?i ?i?m này, Hoàn ?n b?t ??u ??c l?p th?c t? trong vi?c ra các quy?t ??nh ? các chau phía tay, trong ?ó có vùng T? Xuyên. N?m 373, Ti?n T?n ?? t?n c?ng, chi?m L??ng chau (梁州) và ích chau. Sau tr?n Phì Th?y, quan ??ng T?n ?? l?y l?i ???c L??ng chau và ích chau.

Ti?u Th?c

Vào mùa xuan n?m 405, quan c?a Mao C? (毛璩) ? ích Chau b?t m?n r?ng Mao C? ?? ??a h? vào các chi?n kéo dài ch?ng Hoàn Huy?n và Hoàn Ch?n nên ?? n?i lo?n, h? ?ng h? t??ng Ti?u Túng (譙縱) làm l?nh ??o c?a mình. Quan n?i lo?n ?ánh b?i và gi?t ch?t Mao C?, chi?m Thành ??, Ti?u Túng l?p nên n??c Tay Th?c ??c l?p ? ?ay. Ti?u Túng sau ?? khu?t ph?c làm ch? h?u c?a hoàng ?? Diêu H?ng c?a n??c H?u T?n. ?ng c?ng bí m?t duy trì m?t m?i quan h? v?i th? s? Qu?ng Chau (廣州, nay là Qu?ng ??ng và Qu?ng Tay) c?a ??ng T?n là L? Tu?n. N?m 412, L?u D? c? t??ng Chu Linh Th?ch (朱齡石) d?n 2 v?n quan ?i ?ánh Tay Th?c, quan ??ng T?n ?? ti?n theo m?t tuy?n ???ng khác so v?i tuy?n ???ng tr??c ?ó mà L?u Kính Tuyên (劉敬先) ?? ?i. Ti?u Túng kh?ng d? ?oán ???c ?i?u này nên ?? b? trí phòng th? sai l?m, quan ??ng T?n ti?n theo s?ng Dan r?i b? thuy?n ti?n th?ng ??n kinh thành Thành ??. Tay Th?c di?t vong, ??t T? Xuyên l?i v? tay ??ng T?n.

Th?i Nam-B?c tri?u

N?m 420, L?u D? ?? ép T?n Cung ?? thoái v? và nh??ng ng?i cho mình, l?p ra tri?u L?u T?ng. N?m 432, d??i th?i L?u T?ng V?n ??, c?m gi?n tr??c s? cai tr? t?i c?a th? s? ích chau là L?u ??o T? (劉道濟), ng??i dan ích Chau ?? n?i d?y, d??i s? ch? huy c?a H?a M?c Chi (許穆之), ng??i này ?? ??i tên thành T? M? Phi Long (司馬飛龍) và t? tuyên b? là m?t h?u du? c?a hoàng t?c nhà T?n. L?u Ngh?a Khang ?? nhanh chóng ?ánh b?i và gi?t ch?t T? M? Phi Long, song m?t s? t?ng tên là Trình ??o D??ng (程道養) ngay sau ?ó ?? n?i d?y và ?e d?a th? ph? Thành ?? c?a ích Chau, và m?c dù t??ng Bùi Ph??ng Minh (裴方明) ?? có th? bao vay quan n?i lo?n, Trình v?n còn là m?t m?i ?e d?a trong vài n?m, ?ng ta t? x?ng t??c hi?u là Th?c v??ng. Trong khi chi?n d?ch ?ang ???c ti?n hành, ng??i cai tr? c?a C?u Trì [m?t n??c ch? h?u trên danh ngh?a c?a c? L?u T?ng và B?c Ng?y] tên là D??ng Nan ???ng (楊難當) c?ng t?n c?ng và chi?m gi? L??ng chau vào n?m 433. Mùa xuan n?m 434, t??ng L?u T?ng là Tiêu T? Tho?i (蕭思話) ?? ?ánh b?i quan c?a D??ng Nan ???ng và tái chi?m L??ng chau. N?m 441, D??ng Nan ???ng kh?ng s?n lòng t? b? thèm mu?n v?i L??ng Chau và ích Chau nên ?? t?n c?ng L?u T?ng, th?t b?i, ?ng ph?i ch?y tr?n ??n B?c Ng?y.

Sau khi L??ng V? ?? m?t, mi?n Nam Trung Qu?c tr? nên bi?n lo?n. Sau khi Tiêu Luan ch?t, Th? s? ích chau V? L?ng V??ng Tiêu K? v?n là em th? 8 c?a Tiêu D?ch l?i tr? thành ??i t??ng mà D?ch tiêu di?t. T? n?m ??i ??ng th? 3 (537), Tiêu K? ???c b? nhi?m làm th? s? ích chau. ??n n?m 552 ?? tr?n th? L??ng chau, ích chau c? th?y h?n 16 n?m, có trong tay 4 v?n tinh binh, 8 nghìn con ng?a. Trong th?i gian Tiêu K? cai qu?n ích chau, kinh t? và quan ??i t?i ?ay ???c c?ng c?. Th?y Tiêu K? xua quan v? ??ng, Tiêu D?ch li?n sai s? th?n ??n Tay Ng?y xin binh ?ánh Tiêu K?. Tiêu D?ch ra l?nh cho cháu là Nghi Phong h?u Tiêu Tuan, th? s? L??ng Chau (Nam Thi?m Tay) rút kh?i th? ph? L??ng Chau là Nam Tr?nh (Hán Trung, Thi?m Tay) và nh??ng thành Nam Tr?nh cho Tay Ng?y. Tay Ng?y li?n phái ??i quan ?ánh xu?ng L??ng Chau, chi?m ???c ích chau.

Th?i Tùy và ???ng

L?c S?n ??i Ph?t t?i T? Xuyên, ???c xay d?ng t? th?i ???ng m?t

N?m Khai Hoàng th? 1 (581) th?i Tùy V?n ??, T? Xuyên ?? ???c nh?p vào b?n ?? nhà Tùy, d??i th?i Tùy ???ng, khu v?c T? Xuyên có tình hình x? h?i ?n ??nh, kinh t? phát tri?n toàn th?nh; vào th?i Trung ???ng có thuy?t nói là "D??ng nh?t, ích nh?". Trong lo?n An S?, ???ng Huy?n T?ng ?? ch?y ??n ??t Th?c t? n?n. Sau ?ó, m?t s? hoàng ?? ??i ???ng c?ng nh?p Th?c t? n?n, nh? ???ng ??c T?ng trong lo?n Chu Th? (朱泚之乱), ???ng Hy T?ng trong lo?n Hoàng Sào. Vào n?m Thiên B?o th? 7 (748), Nam Chi?u th?ng nh?t m?t vùng tay nam bao g?m Van Nam, Quy Chau, phía nam T? Xuyên. N?m 829, Thành ?? ?? b? quan Nam Chi?u chi?m ?óng; nó ?? là m?t ph?n th??ng l?n, vì Nam Chi?u nay ?? có kh? n?ng chi?m toàn b? T? Xuyên v?i nh?ng cánh ??ng màu m?. Ki?m Nam ti?t ?? s? là ?? Nguyên D?nh kh?ng chu?n b? tr??c nên khi quan Nam Chi?u c?ng nh?p ngo?i thành Thành ??, ?? ch?y tr?n cùng v?i t?ng c?ng h?n m??i v?n ng??i và r?t nhi?u chau báu. ??n ??i ?? Hà, g?p quan Nam Chi?u, ng??i ???ng ng?y xu?ng s?ng t? v?n ??n 3 ph?n 10. ?i?u này là quá ?? v?i ng??i Hán, h? ?? kh?ng m?t nhi?u th?i gian ?? ph?n c?ng, ???ng và Nam Chi?u sau ?ó ky k?t hòa ??c. Sau khi kh?ng ???c ch?p nh?n l?i c?u h?n và ?ánh b?i ???c Th? D?c H?n, quan Th? Ph?n c?a Tùng Tán Can B? ?? th?a c? ti?n ?ánh Tùng Chau (nay là Tùng Phan, A Bá) thu?c ??t ???ng và ?ánh th?ng quan ???ng ? ?ay. Khi quan ???ng ?em quan ??n ?ánh, Tùng Tán Can B? ?? cho ng??i ??n gi?ng hòa.

Th?i Ng? ??i Th?p Qu?c

N?m 891, V??ng Ki?n ???c Nhà ???ng phong Tay Xuyên Ti?t ?? s?. Khi Nhà ???ng suy y?u, ?ng m? r?ng ph?m vi qu?n ly c?a mình sang phía ??ng. ?ng x?ng ?? khi Nhà ???ng s?p ?? n?m 907, kh?ng th?n ph?c nhà H?u L??ng, tri?u ??i thay th? Nhà ???ng. Qu?c ?? Ti?n Th?c là Thành ??, Ti?n Th?c có l?nh th? bao g?m g?n nh? toàn b? t?nh T? Xuyên, m?t ph?n phía nam t?nh Cam Túc và S?n Tay, phía tay t?nh H? B?c và toàn b? Trùng Khánh. ??n n?m 925, H?u ???ng Trang T?ng ?? sai t??ng Quách Sùng Thao mang quan th?n tính Ti?n Th?c. M?nh Tri T??ng là m?t trong các t??ng l?nh H?u ???ng l?nh nhi?m v? ?i chinh ph?c Ti?n Th?c. ?ng ???c H?u ???ng Trang T?ng phong làm Nam T? Xuyên, Thành ?? quan Ti?t ?? s?, qu?n ly vùng ??t thu?c Ti?n Th?c c?. Sau khi H?u ???ng Minh T?ng Ly T? Nguyên lên ng?i vào n?m 926, M?nh Trí T??ng m?u ph?n H?u ???ng. H?u ???ng Minh T?ng b? s? ?e d?a c?a ng??i Khi?t ?an phía b?c nên ph?i an trí M?nh Tri T??ng b?ng cách phong ?ng làm Th?c v??ng. N?m 933, H?u ???ng Minh T?ng m?t, nhà H?u ???ng suy y?u do mau thu?n n?i b?, M?nh Tri T??ng quy?t chí cát c?, t? x?ng ??, chính th?c l?p ra n??c H?u Th?c. N??c H?u Th?c ki?m soát vùng ??t t??ng t? n??c Ti?n Th?c tr??c ?ay, qu?c ?? c?ng ??t ? Thành ??. Vùng T? Xuyên ch? ph?i ch?u ?nh h??ng nh? c?a chi?n lo?n trong th?i k? này, vì th? ?? tr? thành vùng ph?n hoa nh?t t?i Trung Qu?c lúc ?ó. N??c H?u Th?c b? Nhà T?ng tiêu di?t vào n?m 965.

Th?i Nhà T?ng

"giao t?" ???c phát hành t?i T? Xuyên là ti?n gi?y ??u tiên trên th? gi?i

Th?i T?ng Thái T?ng. trên ??a bàn Xuyên Hi?p T? l? ?? phát sinh nhi?u cu?c kh?i ngh?a n?ng dan quy m? nh?, nh? kh?i ngh?a V??ng Ti?u Ba (王小波) Ly Thu?n (李顺); Ly Thu?n ?? l?p ra n??c Ly Th?c, t?n t?i t? tháng 1 ??n tháng 5 n?m 944. Tuy nhiên, so v?i các khu v?c khác c?a ??t n??c, T? Xuyên v?n là vùng yên ?n, kinh t? duy trì phát tri?n, v?n n?m ? v? trí d?n ??u c? n??c.

Th?i Nam T?ng, T? Xuyên là h?u ph??ng kháng c? quan Kim và quan M?ng. N?m Thiên Hi th? 5 (1021) th?i T?ng Chan T?ng, t?i T? Xuyên ?? phát hành ti?n gi?y ??u tiên trên th? gi?i, g?i là "giao t?" (交子). Vào th?i toàn th?nh c?a Nam T?ng, nhan kh?u c?a Xuyên Hi?p T? l? chi?m 23,6% t?ng dan s? toàn qu?c Nam T?ng (n?m 1231 có 5,4 tri?u h?), t?ng l??ng kinh t? chi?m 1/4 c?a toàn Nam T?ng, quan l??ng chi?m 1/3.

Th?i Nhà Nguyên

N?m 1231, ?à L?i d?n quan ti?n hành c??p phá Hán Trung, T? Xuyên, b?t ??u g?n m?t n?a th? k? th?m sát, c??p bóc và ??t phá t?i T? Xuyên. Sau khi quan M?ng C? hoàn toàn chi?m l?nh T? Xuyên, nhan kh?u suy gi?m r? r?t. Kinh t? và v?n hóa T? Xuyên b? tàn phá, ng??i dan c? c?c, quay ng??c tr? l?i 1550 n?m tr??c. N?m Chí Nguyên th? 15 (1278) th?i Nguyên Th? T?, T? Xuyên nh?p vào b?n ?? Nhà Nguyên, nhan kh?u có 15,5 v?n h? v?i kho?ng 77,5 v?n ng??i. V? m?t kinh t?, T? Xuyên khi ?ó ??i s? trong s? 11 hành t?nh, song ?i?u này ch? kéo dài trong vài th?p niên.

Th?i Nhà Minh

N?m H?ng V? th? 4 (1371) th?i Minh Thái T?, khu v?c T? Xuyên ???c nh?p vào b?n ?? Nhà Minh. Sau ?ó, ?? có các ??t di dan, ??n n?m H?ng V? th? 26 (1393), nhan kh?u c?a T? Xuyên th?a tuyên b? chánh s? ti ?? t?ng lên 1,34 tri?u ng??i. ??n n?m V?n L?ch th? 6 (1578) th?i Minh Th?n T?ng, nhan kh?u c?a khu v?c T? Xuyên th?a tuyên b? chánh s? ti ?? t?ng lên 3.102.073 ng??i. Trong nh?ng n?m này, kinh t? và v?n hóa T? Xuyên ?? kh?i ph?c, T? Xuyên m?t l?n n?a l?i tr? thành m?t trong nh?ng khu v?c c??ng th?nh nh?t n??c. Tuy nhiên, t? sau nh?ng n?m V?n L?ch tr? ?i, T? Xuyên b?t ??u r?i vào trong chi?n h?a, tri?u ?ình Nhà Minh ph?i m?t 10 n?m ?? ?ng phó v?i vi?c D??ng ?ng Long (杨应龙) nhi?u l?n làm ph?n r?i l?i hàng ph?c ? Bá chau t?i phía nam T? Xuyên, cu?i cùng D??ng ?ng Long ?? b? tiêu di?t vào n?m 1600. N?m 1621, Xa Sùng Minh (奢崇明) ?? ph?n l?i tri?u Minh, ??t niên hi?u là Th?y ?ng, t?ng chi?m Trùng Khánh, ?ánh Thành ??. ??n n?m 1623, n? danh t??ng T?n L??ng Ng?c c?a Nhà Minh ?? ?ánh b?i quan Xa Sùng Minh. Cu?i cùng, Xa Sùng Minh và thúc thúc là An Bang Ng?n (安邦彦) t? tr?n vào n?m 1629.

Th?i Nhà Minh, ?? có các c?ng trình ki?n trúc l?n ???c xay d?ng t?i T? Xuyên. Chùa Báo ?n (报恩寺) là m?t khu ph?c h?p tu vi?n ???c b?o qu?n t?t, nó ???c xay d?ng trong th?i gian gi?a 1440 và 1446 d??i th?i Minh Anh T?ng. ??i Bi ?i?n (大悲殿) còn c?t gi? ???c m?t t??ng Quan ?m nghìn tay b?ng g? và Hoa Nghiêm ?i?n (华严殿) là m?t kho ch?a v?i m?t t? quay ??ng kinh Ph?t. Các b?c h?a trên t??ng, các tác ph?m ?iêu kh?c và các chi ti?t khác c?a chùa là nh?ng ki?t tác c?a th?i Nhà Minh.

??i Tay

Quan kh?i ngh?a n?ng dan cu?i th?i Minh c?a Tr??ng Hi?n Trung vào n?m Sùng Trinh th? 13 (1640), khi b? T? L??ng Ng?c ?ánh b?i, ?? ??a quan nh?p Xuyên. Sau ?ó l?i giao chi?n v?i quan c?a T? L??ng Ng?c song l?n này ?? thu ???c chi?n th?ng. Tr??ng Hi?n Trung sau khi t? x?ng "??i Tay v??ng", ki?n l?p chính quy?n n?ng dan ??i Tay t?i V? X??ng, l?i ti?n vào T? Xuyên ?? m?u s? lau dài. Ngày 4 tháng 7 n?m 1644, Tr??ng Hi?n Trung m?nh cho L?u ?ình C? gi? Trùng Khánh, t? mình ??a quan ?i ?ánh th? ph? c?a T? Xuyên là Thành ??. T? Xuyên tu?n ph? Long V?n Quang t? Thu?n Khánh ??n chi vi?n Thành ??, l?i ?i?u t?ng binh L?u Tr?n Phiên ??a th? binh vùng ph? c?n ??n gi? thành. Vào lúc quan Minh t?p trung v? Thành ??, Tr??ng Hi?n Trung sai b? h? gi? làm vi?n binh, ch?y b?a vào thành, Long V?n Quang kh?ng th? phan bi?t ???c. Ngày 7 tháng 8, ngh?a quan b?n m?t c?ng thành, trong ?ng ngoài h?p, trong ba ngày ?? phá ???c thành. Ngày 16 tháng 11 cùng n?m, Tr??ng Hi?n Trung ?? x?ng ?? t?i Thành ??, ??t qu?c hi?u là ??i Tay, ??i niên hi?u là ??i Thu?n, l?y Thành ?? làm Tay kinh. ?? ?áp l?i s? kháng c? c?a gi?i tinh hoa b?n ??a, Tr??ng Hi?n Trung ?? cho th?m sát m?t l??ng l?n c? dan b?n ??a.

Kh?ng lau sau, t??ng l?nh Nhà Minh là T?ng Anh, Ly Chiêm Xuan, Vu ??i H?i, V??ng T??ng, D??ng Tri?n, Tào Huan... các n?i n?i nhau t? t?p binh m?, t?p kích quan ??i ??i Tay, gi?t ch?t quan viên ??i Tay ? ??a ph??ng, gay ra s? uy hi?p r?t l?n lên chính quy?n ??i Tay. Sau khi quan Thanh nh?p quan và Nam Minh di?t vong, ??i Tay ph?i ch?ng l?i c? tàn d? quan ??i Nhà Minh và ??a ch? v? trang ? T? Xuyên. ??u n?m ??i Thu?n th? 3 (1646), Nhà Thanh phái Túc than v??ng Hào Cách làm T?nh Vi?n ??i t??ng quan và Ng? Tam Qu? th?ng soái ??i quan M?n Hán ti?n ?ánh quan ??i n?ng dan ??i Tay. Tháng 7, vì mu?n lên Thi?m Tay ? phía b?c nh?m ch?ng l?i quan Thanh, Tr??ng Hi?n Trung quy?t ??nh r?i b? Thành ??, tuy nhiên, quan kh?i ngh?a ?? th?t b?i.

Th?i Nhà Thanh

?inh B?o Trinh (丁宝桢), t?ng ??c T? Xuyên, m?t thành viên tr?ng y?u c?a D??ng V? v?n ??ng (洋务运动), t?c phong trào Tay hóa

Sau khi Nhà Thanh nh?p quan, T? Xuyên ti?p t?c x?y ra chi?n lo?n, ??n n?m Khang Hi th? 20 (1681) thì m?i ?n ??nh. Th?i Minh m?t Thanh s?, do h?u qu? c?a th?m sát c?ng nh? nh?ng n?m h?n lo?n sau khi ng??i M?n nh?p quan, dan s? T? Xuyên l?i suy gi?m m?nh, c?n có m?t l??ng ng??i nh?p c? l?n t? các t?nh khác. Do ?ó, tri?u ?ình Nhà Thanh t? ??i Thu?n Tr? ??n th?i Càn Long ?? ti?n hành v?n ??ng di dan trên quy m? l?n ??n T? Xuyên, s? sách g?i là "H? Qu?ng ?i?n T? Xuyên", kéo dài trên 100 n?m. Làn sóng di dan ?? bù ??p cho T? Xuyên m?t l?c l??ng lao ??ng l?n, kinh t? c?ng ???c kh?i ph?c, vào th?i trung và h?u k? Nhà Thanh, kinh t? t?nh T? Xuyên ??ng th? t? c? n??c sau Giang T?, Chi?t Giang và Qu?ng ??ng, là m?t t?nh kinh t? phát ??t.

N?m Gia Khánh th? 1 (1796), ?? bùng phát ??i kh?i ngh?a B?ch Liên giáo Xuyên-S?. ??u n?m 1797, quan kh?i ngh?a T??ng D??ng chia làm 3 ??o ti?n vào T? Xuyên. Tháng 7, quan kh?i ngh?a T? Xuyên b? quan Thanh bao vay, quan kh?i ngh?a T??ng D??ng ??n k?p gi?i vay, t?i ??ng H??ng cùng quan kh?i ngh?a T? Xuyên h?i s?. Cu?c kh?i ngh?a c?a B?ch Liên giáo cu?i cùng ?? th?t b?i vào n?m 1804.

??n n?m 1895, Ly H?ng Ch??ng và ??i di?n chính ph? Nh?t B?n là Ito Hirobumi ?? ky k?t hi?p ??c Shimonoseki, trong ?ó quy ??nh Trùng Khánh là m?t c?ng th?ng th??ng hi?p ??c. T? ?ó, kinh t? và x? h?i c?a T? Xuyên d?n d?n suy s?p, c?ng nh? b? bán th?c dan hóa, ch? ngh?a t? b?n dan t?c c?ng b?t ??u manh nha t?i T? Xuyên. Vào nh?ng n?m 1860, m?t t??ng l?nh c?a Thái Bình Thiên Qu?c là Th?ch ??t Khai (石达开) ?? d?n quan nh?p Xuyên, sau ?ó l?i n? ra v? "Thành ?? giáo án", cùng v?i kh?i ngh?a Ngh?a Hòa ?oàn. B?o L? v?n ??ng (保路运动) bùng phát t?i T? Xuyên nh?m ch?ng ??i vi?c tri?u ?ình Nhà Thanh ??nh trao quy?n ki?m soát ???ng s?t ??a ph??ng cho ngo?i qu?c c?ng là m?t ngòi n? c?a cách m?ng Tan H?i.

Th?i Trung Hoa Dan Qu?c

Sau khi Nhà Thanh s?p ??, Thành ?? tuyên b? ??c l?p, chính th? quan phi?t T? Xuyên ???c thành l?p, B? ?i?n Tu?n (蒲殿俊) và Do?n X??ng Hành (尹昌衡) l?n l??t nh?m ch?c ?? ??c. ??n ngày 11 tháng 3 n?m 1912, hai chính th? quan phi?t Thành ?? và Trùng Khánh h?p nh?t, thành l?p T? Xuyên ?? ??c ph? c?a Trung Hoa Dan Qu?c. ??n tháng 6 n?m 1913, Viên Th? Kh?i b? nhi?m H? C?nh Y (胡景伊) làm T? Xuyên ?? ??c. Ngày 22 tháng 5 n?m 1916, T? Xuyên ??c quan Tr?n Ho?n (陈宦) t?i T? Xuyên ?? tuyên b? ??c l?p, ph?n ??i Viên Th? Kh?i x?ng ??. Tháng 6 n?m 1916, sau khi Viên Th? Kh?i m?t, Lê Nguyên H?ng k? nhi?m ch?c ??i t?ng th?ng, ??n ngày 6 tháng 7 ?? b? nhi?m Thái Ng?c (蔡锷) làm T? Xuyên ??c quan kiêm t?nh tr??ng. Song do b?nh tình x?u ?i, ??n tháng 9 thì Thái Ng?c r?i kh?i T? Xuyên ??n Nh?t B?n tr? b?nh. N?m 1918, Hùng Kh?c V? (熊克武) ?? t? b? nhi?m mình làm T? Xuyên t?nh qu?c quan t?ng t? l?nh, cai qu?n c? l?nh v?c quan s? và dan chính c?a t?nh T? Xuyên. Tháng 4 n?m 1919, T? Xuyên phòng khu ch? ???c hình thành, các quan phi?t cát c? các phòng khu, h?n chi?n v?i nhau trong g?n 15 n?m sau ?ó. Trong ?ó, tám phái h? quan phi?t ch? y?u là c?a L?u T??ng (刘湘), L?u V?n Huy (刘文辉), ??ng Tích H?u (邓锡侯), ?i?n T?ng Nghiêu (田颂尧), D??ng Sam (杨森), Ly Gia Ng?c (李家钰), La Tr?ch Chau (罗泽洲) và L?u T?n H?u (刘存厚). Tháng 6 n?m 1921, Hùng Kh?c V? t? ch?c, L?u T??ng k? nhi?m làm Xuyên quan t?ng t? l?nh kiêm T? Xuyên t?nh t??ng. N?m 1924, L?u T??ng nh?m ch?c Xuyên ?i?n biên phòng ??c bi?n, T? Xuyên thi?n h?u ??c bi?n. N?m 1929, chính ph? Qu?c dan phong cho L?u V?n Huy làm ch? t?ch chính ph? t?nh T? Xuyên. N?m 1932, L?u T??ng và L?u V?n Huy giao chi?n. N?m 1933, L?u T??ng ?ón T??ng Gi?i Th?ch nh?p Xuyên ?? bình lo?n. Tháng 12 n?m 1934, L?u T??ng nh?m ch?c ch? t?ch t?nh T? Xuyên, ch? nhi?m v?n phòng chính quy?n bình ??nh Xuyên-Khang. L?u V?n Huy v? sau nh?m ch?c ch? t?ch t?nh Tay Khang, m?t t?nh ???c thành l?p n?m 1939 v?i l?nh th? nay thu?c ??ng b? khu t? tr? Tay T?ng và tay b? T? Xuyên, dan c? bao g?m ng??i Di, ng??i T?ng và ng??i Kh??ng.

N?m 1930, quan Tay T?ng c?a ??t-l?i L?t-ma th? 13 ?? chi?m ???c Garzê mà kh?ng g?p ph?i kháng c? ?áng k? nào. N?m 1932, quan H?i c?a M? B? Ph??ng (馬步芳) và quan c?a L?u V?n Huy ?? ?ánh b?i quan Tay T?ng khi ng??i T?ng c? ti?n ?ánh Thanh H?i. M? B? Ph??ng ?? chi?m l?i m?t s? huy?n thu?c khu v?c s? là Tay Khang sau ?ó t? tay quan Tay T?ng. Quan Tay T?ng b? ??y lui sang b? kia c?a s?ng Kim Sa. M? B? Ph??ng và L?u V?n Huy ?? c?nh báo gi?i l?nh ??o Tay T?ng r?ng ch? nên v??t qua s?ng Kim Sa m?t l?n n?a. Sau khi ng??i T?ng b? m?t thêm r?t nhi?u l?nh th? vào tay hai quan phi?t này, m?t hi?p ??nh ?ình chi?n ?? k?t thúc cu?c chi?n.

N?m 1937, chi?n tranh Trung-Nh?t bùng phát, B?c Kinh, Th??ng H?i, Nam Kinh và V? Hán ??u l?n l??t r?i vào tay quan Nh?t. Chính quy?n Qu?c dan Trung Hoa Dan Qu?c ?? tri?t thoái và tái t? ch?c ? Trùng Khánh, m?t thành ph? l?n c?a T? Xuyên lúc ?ó. Ngoài ra, các xí nghi?p c?ng nghi?p và khai khoáng, h?c hi?u c?p cao và các ?oàn th? v?n hóa ? các khu v?c c?ng di chuy?n ??n T? Xuyên, T? Xuyên tr? thành h?u ph??ng l?n c?a Trung Qu?c. ??ng th?i, 3 tri?u quan T? Xuyên ?? xu?t Xuyên kháng Nh?t, có c?ng hi?n l?n cho cu?c chi?n kháng Nh?t c?a Trung Qu?c. Quan Nh?t g?p khó kh?n trong vi?c nh?p Xuyên t? phía ??ng, khí h?u s??ng mù c?a vùng b?n ??a ?? c?n tr? tính chính xác trong các v? ném bom c?a ng??i Nh?t.

Tháng 9 n?m 1939, T??ng Gi?i Th?ch kiêm nhi?m ch? t?ch t?nh T? Xuyên, trong cùng tháng, Trùng Khánh tr? thành m?t "vi?n h?t th?" (t?c tr?c thu?c tr?c ti?p Hành chính vi?n), ??n tháng sau T??ng Gi?i Th?ch l?i th?ng Trùng Khánh làm th? ?? th? hai ("b?i ??"). Tháng 11 n?m 1940, T??ng Gi?i Th?ch t? ch?c ch? t?ch t?nh T? Xuyên và giao cho Tr??ng Qu?n kiêm nhi?m. Tháng 12 n?m 1940, Trùng Khánh tr? thành b?i ?? v?nh vi?n, tách hoàn toàn kh?i t?nh T? Xuyên. Sau n?m 1946, ??ng Tích và V??ng L?ng C? (王陵基) l?n l??t làm ch? t?ch t?nh T? Xuyên. Sau khi chi?n tranh Trung-Nh?t k?t thúc, l?i ti?p t?c n? ra N?i chi?n Trung Qu?c, và khi các thành ph? ? phía ??ng l?n l??t r?i vào tay quan C?ng s?n, chính quy?n Qu?c dan l?i m?t l?n n?a c? g?ng bi?n T? Xuyên thành m?t thành trì t?i l?c ??a. Tuy nhiên ngày 30 tháng 11 n?m 1949, quan C?ng s?n chi?m ???c Trùng Khánh. C?ng trong ngày 10 tháng 12 n?m 1949, T??ng Gi?i Th?ch và con trai là T??ng Kinh Qu?c ?? lên máy bay t? Thành ?? ??n ?ài Loan, t? ?ó kh?ng bao gi? tr? l?i ??i l?c. Ngày 11 tháng 12, T??ng V?n Huy v?i danh ngh?a ch? t?ch t?nh Tay Khang kiêm quan tr??ng ??i quan s? 24 ?? ??u hàng Gi?i phóng quan. ??n ngày 27 tháng 12 n?m 1949, Gi?i phóng quan chi?m l?nh Thành ??. M?t t??ng Qu?c Dan ??ng là V??ng Th?ng (王昇) mu?n cùng quan lính ? l?i ?? ti?p t?c chi?n tranh du kích ch?ng c?ng s?n t?i T? Xuyên, song ?? b? tri?u ??n ?ài Loan. Nhi?u binh lính c?a ?ng sau ?ó v?n ti?p t?c chi?n ??u ch?ng c?ng theo cách c?a h? khi dùng Mi?n ?i?n làm bàn ??p.

Th?i C?ng hòa Nhan dan Trung Hoa

L? th?ng xe tuy?n ???ng s?t Thành-Du (t? Thành ?? ??n Trùng Khánh) vào tháng 7 n?m 1952

M?t tòa nhà t?i ?? Giang Y?n b? h?y ho?i trong tr?n ??ng ??t T? Xuyên n?m 2008

Sau khi ki?m soát ???c T? Xuyên, chính quy?n m?i ?? thành l?p các hành th? khu Xuyên ??ng, Xuyên Tay, Xuyên Nam, Xuyên B?c t? n?m 1950 song ??n n?m 1952 thì b?i b? và kh?i ph?c l?i h? th?ng hành chính c?p t?nh t?i T? Xuyên, thành l?p thành ph? B?c B?i thu?c t?nh T? Xuyên. ??n n?m 1954, Trùng Khánh l?i ???c sáp nh?p vào T? Xuyên, tr? thành m?t thành ph? tr?c thu?c t?nh. ??n n?m 1955, chính ph? C?ng hòa Nhan dan Trung Hoa ?? b?i b? t?nh Tay Khang, vùng ??t phía ??ng s?ng Kim Sa (th??ng du Tr??ng Giang) ???c nh?p vào T? Xuyên còn vùng ??t phía tay song ???c sáp nh?p vào Tay T?ng.

Trong ba n?m x?y ra n?n ?ói l?n (1959-1961), ngoài vùng ??ng b?ng Thành ?? và m?t vài thành th? khác là có t??ng ??i ?? c?m ?n áo m?c, ng??i dan T? Xuyên ?? ph?i ch?u m?t n?n ?ói ch?a t?ng th?y trong l?ch s?, ??c bi?t là ? vùng ??i núi Xuyên ??ng có dan ??ng và ít ??t canh tác. T?ng s? ng??i ch?t kh?ng t? nhiên ? T? Xuyên là 9,4 tri?u ng??i, ??ng ??u v? s? l??ng; con s? này chi?m 13,07% so v?i dan s? t?nh tr??c n?n ?ói (71,915 tri?u), t? l? này cao th? hai ch? sau An Huy. N?n ?ói nghiêm tr?ng nh?t là t?i ??t huy?n và Trùng Khánh, s? ng??i ch?t ?ói là 6,42 tri?u ng??i, chi?m 37% t?ng dan s? ??t huy?n và Trùng Khánh. N?n ?ói c?ng ?? làm t?n h?i ??n s?n xu?t c?ng nghi?p và n?ng nghi?p trong t?nh, ba n?m này có th? xem là m?t b??c ngo?t c?a T? Xuyên b?i vì k? t? ?ó T? Xuyên ?? kh?ng còn là m?t trong nh?ng khu v?c phát tri?n nh?t t?i Trung Qu?c (mà nó n?m gi? tuy?t ??i ?a s? th?i gian trong 2000 n?m tr??c ?ó), và tr? thành m?t t?nh phát tri?n t?m trung bình.

T? n?m 1964, t?nh T? Xuyên là m?t trong các khu v?c tr?ng ?i?m c?a Tam tuy?n ki?n thi?t (phát tri?n c?ng nghi?p trong vùng n?i ??a tay nam ?? ?ng phó v?i chi?n tranh có th? x?y ra), trong ?ó Trùng Khánh và Thành ?? là trung tam. Trùng Khánh là thành ph? có l??ng ng??i nh?p c? l?n nh?t trong s? các thành ph? c?a Tam tuy?n ki?n thi?t. N?m 1978, khi ??ng Ti?u Bình lên n?m quy?n, T? Xuyên là m?t trong nh?ng t?nh ??u tiên tr?i qua th? nghi?m h?n ch? ??i v?i các doanh nghi?p kinh t? th? tr??ng.

T? n?m 1955 cho ??n n?m 1997, T? Xuyên là t?nh ??ng dan nh?t Trung Qu?c, t?ng dan s? c?a t?nh ?? ??t 99.730.000 ng??i trong cu?c ?i?u tra nhan kh?u n?m 1982. Song ?i?u này ?? thay ??i vào n?m 1997 khi thành ph? Trùng Khánh cùng các ??a c?p th? Phù L?ng, V?n Huy?n và Ki?m Giang tách kh?i T? Xuyên ?? hình thành nên thành ph? Trùng Khánh tr?c thu?c Trung ??ng. ?? th? m?i này ???c thành l?p trong n? l?c phát tri?n kinh t? các khu v?c mi?n Tay c?a Trung Qu?c, c?ng nh? ?? gi?i quy?t vi?c tái ??nh c? các c? dan t? các khu v?c s? n?m trong lòng h? ch?a c?a d? án ??p Tam Hi?p. N?m 1997, khi chia tách, t?ng dan s? c?a Trùng Khánh và T? Xuyên là 114.720.000 ng??i.

Tháng 5 n?m 2008, m?t tr?n ??ng ??t v?i c??ng ?? 7,9/8,0 ?? richter ?? x?y ra cách 79 kil?mét (49 mi) v? phía tay b?c c?a Thành ??. Theo ??c tính chính th?c, tr?n ??ng ??t ?? khi?n 69.188 ng??i thi?t m?ng, 374.177 ng??i b? th??ng và 18.440 ng??i m?t tích, tuy?t ??i ?a s? là t?i T? Xuyên. Tháng 11 n?m 2008, chính ph? Trung ??ng c?a Trung Qu?c ?? tuyên b? r?ng h? s? dành 1 nghìn t? NDT (kho?ng 146,5 t? USD) trong ba n?m sau ?ó ?? tái thi?t các khu v?c b? tàn phá do ??ng ??t.

??a ly

??a hình

B?n ??a T? Xuyên ???c các d?y núi bao quanh

T? Xuyên n?m ? khu v?c Tay Nam Trung Qu?c, ? th??ng du c?a Tr??ng Giang, n?m sau trong n?i ??a. Chi?u dài ??ng-tay c?a T? Xuyên là 1.075 km, chi?u dài b?c-nam là 921 km, di?n tích trên 484 nghìn km2. Khu v?c tay b? T? Xuyên là m?t b? ph?n c?a cao nguyên Thanh-T?ng, ph?n l?n ??ng b? T? Xuyên thu?c b?n ??a T? Xuyên. Theo chi?u kim ??ng h? t? phía b?c, T? Xuyên l?n l??t giáp v?i Cam Túc, Thi?m Tay, Trùng Khánh, Quy Chau, Van Nam, khu t? tr? Tay T?ng và Thanh H?i.

Núi non là lo?i ??a hình ch? y?u c?a T? Xuyên và chi?m 77,1%, ti?p ??n là gò ??i (12,9%), ??ng b?ng (5,3%) và cao nguyên (4,7%). T? Xuyên có ??c ?i?m tay cao ??ng th?p m?t cách r? r?t, các cao nguyên ? tay b?c và núi non ? tay nam cao trên 4.000 m so v?i m?c n??c bi?n, các b?n ??a và gò ??i ? phía ??ng cao t? 1000-3000 mét so v?i m?c n??c bi?n. ??a hình T? Xuyên ph?c t?p và ?a d?ng, bao g?m b?n ??a T? Xuyên v?i di?n tích trên 160.000 km2 (song chia s? v?i Trùng Khánh); cao nguyên Thanh-T?ng và d?y núi Hoành ?o?n ? phía tay; phía nam li?n v?i cao nguyên Van-Quy. Phía b?c b?n ??a T? Xuyên là M? Th??ng S?n (米仓山) và ?ay c?ng là ranh gi?i t? nhiên gi?a T? Xuyên v?i Thi?m Tay, phía nam b?n ??a là ??i Lau S?n (大娄山), phía ??ng b?n ??a là d?y núi Vu S?n (巫山), phía tay b?n ??a là Cung Lai S?n (邛崃山), phía tay b?c b?n ??a là Long M?n S?n, ??ng b?c là ??i Ba S?n (大巴山), ??ng nam b?n ??a là ??i L??ng S?n (大凉山). ??nh cao nh?t t?i T? Xuyên là C?ng Ca S?n (贡嘎山) thu?c d?y núi ??i Tuy?t S?n v?i cao ?? 7.556 mét so v?i m?c n??c bi?n. ??t g?y Long M?n S?n (龙门山断层) là nguyên nhan gay nên tr?n ??ng ??t T? Xuyên vào n?m 2008, ??t g?y này n?m ? ranh gi?i phía ??ng c?a cao nguyên Thanh T?ng. T?i khu v?c ??t g?y, ?? cao t?ng t? 600m so v?i m?c n??c bi?n t?i khu v?c phía nam b?n ??a T? Xuyên lên ??n ?? cao trên 6500 m c?a cao nguyên Thang T?ng trong m?t kho?ng cách d??i 50 km.

Th?y v?n

Tê Ng?u H?i (犀牛海), h? l?n th? hai t?i Khu th?ng c?nh C?u Tr?i Cau

Ph?n phía b?c chau Ngawa thu?c l?u v?c Hoàng Hà, t?i chau này, Hoàng Hà t?o thành m?t ?o?n ranh gi?i t? nhiên gi?a T? Xuyên và Cam Túc, t?i Ngawa có hai chi l?u ?áng k? c?a Hoàng Hà là B?ch Hà và H?c Hà. Toàn b? ph?n còn l?i c?a T? Xuyên thu?c l?u v?c Tr??ng Giang. T? Xuyên là m?t trong hai t?nh duy nh?t có c? Tr??ng Giang và Hoàng Hà ch?y qua ??a bàn. Tr??ng Giang là s?ng l?n nh?t ch?y qua T? Xuyên, ?o?n th??ng du c?a Tr??ng Giang g?i là s?ng Kim Sa, ?o?n s?ng này c?ng t?o thành toàn b? ???ng ranh gi?i t? nhiên gi?a T? Xuyên và khu t? tr? Tay T?ng. Các chi l?u ch? y?u c?a Tr??ng Giang trên ??a ph?n T? Xuyên là s?ng Nh? Lung (dài 1.637 km), s?ng Dan [1.062 km, bao g?m s?ng ??i ?? (1.155 km) và s?ng Thanh Y], s?ng ?à (702 km), s?ng Gia L?ng [1.119 km, bao g?m s?ng Phù (700 km) và s?ng C? (720 km)], s?ng Xích Th?y (436,5 km). T?ng c?ng, T? Xuyên có t?i 1.400 s?ng l?n nh?, còn g?i là "t?nh nghìn s?ng" (thiên hà chi t?nh).

T?ng l??ng tài nguyên n??c c?a T? Xuyên ??c tính ??t 348,97 t? m3. L??ng tài nguyên n??c ng?m c?a T? Xuyên là 54,69 t? m3, có th? khai thác 15,5 t? m3. T? Xuyên có h?n 1.000 h? và 200 s?ng b?ng, c?ng có m?t di?n tích ??m l?y nh?t ??nh, phan b? nhi?u t?i tay b?c và tay nam, t?ng l??ng n??c c?a các h? trên ??a bàn là 1,5 t? m3, c?ng v?i l??ng n??c trong các ??m l?y thì lên ??n 3,5 t? m2. Các h? n?i ti?ng t?i T? Xuyên là Cung H?i (邛海) và h? L? C? (泸沽湖), khu v?c Zoigê ? b?c b? T? Xuy?n là khu v?c ??m l?y tr?ng y?u t?i Trung Qu?c.

Khí h?u

S?ng b?ng H?i Loa Cau (海螺沟) bên d??i C?ng Ca S?n, ??nh núi cao nh?t T? Xuyên

Do ?nh h??ng c?a ??a hình và gió mùa, khí h?u trong t?nh T? Xuyên có s? ?a d?ng. Nói chung, b?n ??a T? Xuyên ? ??ng b? T? Xuyên có khí h?u c?n nhi?t ??i ?m, song t?i khu v?c cao nguyên phía tay do ch?u ?nh h??ng c?a ??a hình nên khí h?u bi?n ??i d?n t? c?n nhi?t ??i ??n c?n hàn ??i v?i các vùng ??t ?óng b?ng v?nh c?u, trong ?ó khu v?c tay nam có khí h?u c?n nhi?t ??i bán ?m còn khu c?c tay b?c có khí h?u hàn ??i cao nguyên núi cao. Khu v?c b?n ??a T? Xuyên có t? 900-1600 gi? n?ng m?i n?m, là khu v?c có s? gi? n?ng th?p nh?t Trung Qu?c. Do ?i?u ki?n khí h?u ?a d?ng, T? Xuyên có nhi?u lo?i ??t, tài nguyên ??ng th?c v?t và c?nh quan ??a ly khác nhau, t?o thu?n l?i cho phát tri?n m?t n?n n?ng-lam nghi?p và du l?ch ?a d?ng.

B?n ??a T? Xuyên có nhi?t ?? trung bình n?m là t? 14-19 °C, cao h?n kho?ng 1 °C so v?i các vùng cùng v? ?? ? trung h? du Tr??ng Giang. Trong ?ó, tháng l?nh nh?t là tháng 1 v?i nhi?t ?? kh?ng khí bình quan là t? 3-8 °C, tháng nóng nh?t là tháng 7 v?i nhi?t ?? bình quan là 25-29 °C, nhi?t ?? mùa xuan và mùa thu g?n v?i nhi?t ?? trung bình n?m, Khu v?c có b?n mùa r? r?t, trong n?m có t? 280-300 ngày kh?ng có s??ng giá. Vùng cao nguyên phía tay ??i b? ph?n có nhi?t ?? trung bình n?m th?p h?n 8 °C, nhi?t ?? trung bình tháng 1 là kho?ng -5 °C và nhi?t ?? tháng 7 là t? 10-15 °C, su?t c? n?m kh?ng có mùa hè, mùa ??ng kéo dài. Tuy nhiên, t?i vùng núi tay nam T? Xuyên, nhi?t ?? bình quan c?a vùng thung l?ng là 15-20 °C, còn c?a vùng núi là 5-15 °C.

??i b? ph?n b?n ??a T? Xuyên có l??ng giáng th?y hàng n?m là t? 900–1200 mm, trong ?ó nh?ng n?i n?m g?n vùng núi bao quanh thì có l??ng m?a cao h?n nh?ng n?i n?m sau trong b?n ??a, khu v?c giáp núi phía tay c?a b?n ??a có l??ng m?a l?n nh?t toàn t?nh v?i 1.300-1.800 mm, vì th? thành ph? Nh? An còn ???c g?i là "v? thành", Li?u T?ng Nguyên t?ng thuy?t pháp "Th?c khuy?n ph? nh?t" (Chó ??t Th?c s?a m?t tr?i, y ch? nh?c c?ng làm ?i?u v? ích). Theo mùa, l??ng giáng th?y vào mùa ??ng là th?p nh?t, ch? chi?m t? 3-5% t?ng l??ng m?a hàng n?m, mùa hè có l??ng giáng th?y l?n nh?t, chi?m 80% t?ng l??ng m?a hàng n?m. ??i b? ph?n vùng cao nguyên phía tay T? Xuyên có l??ng m?a th?p, l??ng giáng th?y hàng n?m là t? 600–700 mm, trong ?ó thung l?ng s?ng Kim Sa ch? có 400 mm, là khu v?c kh? h?n nh?t c?a t?nh. T?i các khu v?c có m?t mùa m?a r? ràng, mùa này s? di?n ra trong th?i gian t? tháng 6 ??n tháng 9, l??ng m?a chi?m 70-90% c?a c? n?m; tháng 11 ??n tháng 4 là mùa kh?. Khu v?c tay nam T? Xuyên có l??ng giáng th?y khác bi?t l?n, có m?t mùa m?a r? ràng. Trong nhi?u n?m, l??ng giáng th?y bình quan c?a T? Xuyên là 488,975 t? m3.

Sinh v?t

Nh?ng con g?u trúc l?n t?i C? s? nghiên c?u gay gi?ng g?u trúc l?n Thành ?? (成都大熊猫繁育研究基地)

T?nh T? Xuyên r?t phong phú v? tài nguyên sinh v?t, có nhi?u loài ??ng th?c v?t quy hi?m và c? x?a, là ngan hàng gen sinh h?c quy giá c?a Trung Qu?c c?ng nh? th? gi?i.

T? Xuyên có nhi?u loài th?c v?t. Toàn t?nh có g?n 10.000 loài th?c v?t có ph?i, chi?m 1/3 t?ng s? th?c v?t có ph?i c?a c? n??c và ch? x?p th? hai sau Van Nam. Trong ?ó, có h?n 500 loài rêu, có h?n 230 h? và h?n 1.620 chi th?c v?t có m?ch; có 708 loài d??ng x?; có h?n 100 loài th?c v?t h?t tr?n; có h?n 8.500 loài th?c v?t có hoa; có 87 loài tùng, sam, bách và ? v? trí ??ng ??u c? n??c. T? Xuyên có 84 loài th?c v?t quy hi?m nguy c?p ???c b?o h? c?p qu?c gia, chi?m 21,6% c?a c? n??c. S? loài th?c v?t hoang d? có giá tr? kinh t? là h?n 5.500 loài, trong ?ó s? loài th?c v?t có th? dùng làm thu?c là h?n 4.600 loài, t?ng s?n l??ng d??c th?o Trung d??c c?a T? Xuyên chi?m 1/3 và ??ng ??u t?i Trung Qu?c. T? Xuyên c?ng có trên 300 loài th?c v?t có th? dùng làm h??ng li?u, là ??a ph??ng s?n xu?t d?u th?m l?n nh?t c? n??c. T? Xuyên có nhi?u loài cay có qu? hoang d?, phong phú nh?t là d??ng ?ào. T? Xuyên có tài nguyên n?m phong phú, trong hoang d? có 1.291 loài n?m, chi?m 95% c?a Trung Qu?c. T? l? che ph? r?ng c?a T? Xuyên là 31,3%, tr? l??ng g? ??ng th? hai t?i Trung Qu?c.

T? Xuyên c?ng có tài nguyên ??ng v?t phong phú, toàn t?nh có 1.246 loài ??ng v?t có x??ng s?ng, chi?m h?n 45% s? loài này c?a Trung Qu?c, các loài thú và chim chi?m 53% s? các loài này c?a c? n??c. Trong ?ó, có 217 loài thú, 625 loài chim, 84 loài bò sát, 90 loài l??ng c?, 230 loài cá. T? Xuyên có 144 loài ??ng v?t hoang d? ???c b?o h? tr?ng ?i?m c?p qu?c gia, chi?m 39,6 toàn qu?c, c?ng x?p h?ng cao nh?t Trung Qu?c. N?m 2011, T? Xuyên có kho?ng 1.206 cá th? g?u trúc l?n, chi?m 76% cá th? loài này trên toàn qu?c. Có h?n 50% s? loài ??ng v?t t?i T? Xuyên có giá tr? v? kinh t?. T? Xuyên có r?t phong phú v? tr?, có 20 loài thu?c h? Tr?, chi?m 40% s? loài thu?c h? Tr? t?i Trung Qu?c, trong ?ó các loài tr? quy hi?m và ???c b?o h? c?p m?t qu?c gia nh? Tetraophasis obscurus, gà so T? Xuyên (Arborophila rufipectus), Lophophorus lhuysii.

Nhan kh?u

Nh?ng ng??i T?ng ? chau Ngawa, phía tay T? Xuyên

??n cu?i n?m 2011, s? nhan kh?u th??ng trú t?i T? Xuyên là 80,5 tri?u ng??i, t?ng 80.000 ng??i so v?i n?m tr??c. Trong ?ó, nhan kh?u ?? th? là 33,67 tri?u ng??i (41,83%), nhan kh?u n?ng th?n là 46,83 tri?u ng??i. Trong n?m này, T? Xuyên có 788.800 tr? ???c sinh ra trong khi có 548.700 ng??i t? vong, t? l? t?ng tr??ng dan s? t? nhiên c?a t?nh là 0,298%. Cu?i n?m 2007, t?ng nhan kh?u c?a T? Xuyên là 88,152 tri?u ng??i, trong ?ó nam có 45,664 tri?u ng??i và n? có 42,488 tri?u ng??i, t? l? t?ng tr??ng dan s? t? nhiên so v?i n?m tr??c là 0,29%. Trong nh?ng n?m g?n ?ay, T? Xuyên th?ng d? lao ??ng, vì th? ?? tr? thành ngu?n cung lao ??ng ngo?i t?nh l?n nh?t t?i Trung Qu?c.

Tr??c khi Trùng Khánh tr? thành m?t "tr?c h?t th?", T? Xuyên là t?nh ??ng dan nh?t Trung Qu?c. Do có s? nhan kh?u l?n, s? l??ng ng??i t?ng tr??ng tuy?t ??i hàng n?m c?a T? Xuyên c?ng r?t l?n. T? n?m 1980, khi Trung Qu?c thi hành chính sách k? ho?ch hóa sinh s?n, t?c ?? t?ng tr??ng nhan kh?u c?a T? Xuyên xu?ng th?p h?n so v?i tr??c, song ph?i ??i m?t v?i tình tr?ng l?o hóa dan s?. C?ng nh? nhi?u t?nh khác t?i Trung Qu?c, nhi?u gia ?ình t?i n?ng th?n có t? t??ng "tr?ng nam khinh n?", gay nên hi?n t??ng m?t can b?ng t? l? gi?i tính.

Dan t?c

T?nh T? Xuyên là n?i sinh s?ng c?a nhi?u dan t?c, có m?t t?t c? các dan t?c ???c c?ng nh?n t?i C?ng hòa Nhan dan Trung Hoa. Ng??i Hán là dan t?c ch? y?u t?i T? Xuyên, trong ?ó phan nhóm ch? th? là ng??i Ba Th?c, ngoài ra còn có ng??i Khách Gia, ng??i H? T??ng. T?ng nhan kh?u c?a các dan t?c thi?u s? vào n?m 2011 là 4,22 tri?u ng??i. Có 14 dan t?c thi?u s? ?? sinh s?ng nhi?u ??i t?i T? Xuyên là Di, T?ng, Kh??ng, Miêu, H?i, M?ng C?, Th? Gia, L?t Túc, M?n, N?p Tay, B? Y, B?ch, Choang, Thái. Các dan t?c thi?u s? có s? l??ng ?áng k? t?i T? Xuyên là ng??i Di (2,12 tri?u), ng??i T?ng (1,27 tri?u), ng??i Kh??ng (300.000), ng??i Miêu (150.000). Các dan t?c thi?u s? t?i T? Xuyên ch? y?u c? trú t?i chau t? tr? dan t?c Di-L??ng S?n, chau t? tr? dan t?c T?ng-Garzê, chau t? tr? dan t?c T?ng và dan t?c Kh??ng-Ngawa cùng huy?n t? tr? dan t?c Di-M? Biên và huy?n t? tr? dan t?c Di-Nga Biên, huy?n t? tr? dan t?c Kh??ng-B?c Xuyên và huy?n t? tr? dan t?c T?ng-M?c Ly.

Ng?n ng?

Các ph??ng ng?n c?a ti?ng T? Xuyên

Ng?n ng? th?ng d?ng c?a ng??i T? Xuyên ???c g?i là ti?ng T? Xuyên (T? Xuyên tho?i), thu?c nhánh Quan tho?i Tay Nam c?a ti?ng Hán. Ti?ng T? Xuyên hi?n nay có kho?ng 120 tri?u ng??i s? d?ng, n?u nh? xem nó là m?t ng?n ng? ??c l?p, s? ng??i s? d?ng ti?ng T? Xuyên s? ??ng ? v? trí th? 10 th? gi?i, th?p h?n ti?ng Nh?t và cao h?n ti?ng ??c. Ti?ng T? Xuyên hi?n nay hình thành t? th?i k? v?n ??ng ??i di dan "H? Qu?ng ?i?n T? Xuyên" nh?ng n?m Nguyên m?t Minh s?, ti?ng Ba Th?c ???c l?u hành tr??c ?ó ?? dung h?p v?i các ph??ng ng?n c?a nh?ng di dan ??n t? H? Qu?ng và L??ng Qu?ng, ti?ng T? Xuyên có liên h? m?t thi?t v?i ti?ng T??ng và ti?ng Cám trong nhánh ph??ng Nam c?a ti?ng Hán.

Ngoài ti?ng T? Xuyên, t?i t?nh T? Xuyên còn có ti?ng Khách Gia (Th? Qu?ng ??ng) và ti?ng T??ng (L?o H? Qu?ng), v?i các ??o ng?n ng? phan b? t?i các khu v?c c?a T? Xuyên. Trong ?ó, nh?ng ng??i nói ti?ng Th? Qu?ng ??ng ch? y?u t?p trung t?i vùng gò ??i ? vùng biên c?a ??ng b?ng Thành ??, vùng gò ??i Xuyên Trung và vùng núi non Xuyên B?c, v?i t?ng c?ng 1 tri?u ng??i; nh?ng ng??i nói ti?ng L?o H? Qu?ng t?p trung ch? y?u t?i vùng gò ??i trung th??ng du s?ng ?à, t?ng s? kho?ng 900.000 ng??i.

Ngoài ra, các dan t?c thi?u s? t?i T? Xuyên c?ng s? d?ng ng?n ng? c?a mình nh? ti?ng Di, ti?ng Kh??ng, các ph??ng ng? ti?ng T?ng t?i T? Xuyên là ti?ng Kham và ti?ng Gia Nhung (嘉绒语).

T?n giáo

Thanh D??ng cung (青羊宫) t?i Thành ??, ???c hình thành t? th?i nhà Chu, c?ng trình hi?n nay ???c tái xay d?ng vào nh?ng n?m Khang Hy

T?n giáo t?i T? Xuyên

  Tín ng??ng truy?n th?ng Trung Hoa (71.31%)

  Ph?t giáo (15%)

  T?n giáo khác (10.6%)

  Thiên S? ??o (2.4%)

  Kit? giáo (0.68%)

  H?i giáo (0.1%)

• ??o giáo: T? Xuyên là vùng phát nguyên c?a ??o giáo. Vào n?m Hán An th? nh?t (142) th?i Hán Thu?n ??, Tr??ng L?ng vào Ba Th?c, tu ??o ? núi H?c Minh S?n (鶴鳴山, c?ng g?i C?c Minh S?n 鵠鳴山), t? x?ng ???c Thái Th??ng L?o Quan truy?n ??o Chính Nh?t Minh Uy, nên x?ng là Tam Thiên Pháp S? Chính Nh?t Chan Nhan 三天法師正一真人; còn nói L?o Quan phong ?ng làm Thiên S?, nên ??o này c?ng g?i là Thiên S? ??o. ??o giáo v?n có ?nh h??ng ?áng k? ??i v?i T? Xuyên, ?i?m sinh ho?t ??o giáo núi Thanh Thành là m?t di s?n th? gi?i và c?ng là m?t trong t? ??i danh s?n c?a ??o giáo, ngoài ra còn có Thanh D??ng cung t?i khu v?c ?? th? c?a Thành ??.
• Ph?t giáo: kh?ng r? Ph?t giáo ?? truy?n ??n b?n ??a T? Xuyên t? khi nào. C?n c? theo các chí và ky c?a ??a ph??ng thì có th? suy ra là t? ??i Hán, có v?n t? ?? chép l?i vi?c vào n?m H?ng Ninh th? 3 (365) th?i T?n Ai ??, có t?ng nhan t? Trung Nguyên ??n T? Xuyên, ?? ?óng vai trò ??t phá cho s? phát tri?n c?a Ph?t giáo t?i T? Xuyên. Các ng?i mi?u chùa Ph?t giáo n?i ti?ng c?a T? Xuyên có V?n Thù vi?n (文殊院) và ??i T? t? (大慈寺) và chùa B?o Quang (宝光寺) t?i Thành ??; Báo Qu?c t? (报国寺) và V?n Niên t? t?i Nga Mi S?n. Nga Mi S?n c?ng là m?t trong t? ??i danh s?n c?a Ph?t giáo Trung Qu?c. Ph?t giáo Tay T?ng phát tri?n r?ng r?i ? khu v?c dan t?c thi?u s? ? tay b? T? Xuyên. Các tu vi?n Ph?t giáo Tay T?ng t?i tay b? T? Xuyên là chùa Achen, chùa Anque, chùa Bongen, chùa Dargye, chùa Den, chùa Dontok, chùa Dzogchen, chùa Dzongsar, chùa Gongchen, chùa Garzê, chùa Jingang, chùa Kanze, chùa Katok, chùa Khangmar, chùa Kharnang, chùa Nanwu Si, chùa Palpung, chùa Pelyul, chùa Sershul, chùa Shechen, chùa Tongkor, chùa Tsangmotang.
• Tin Lành: n?m ??ng Tr? th? 7 (1868), Griffith John c?a H?i Truy?n giáo Luan ??n và James Aitken Wylie c?a H?i Truy?n giáo Th? gi?i BMS ?? ti?n vào T? Xuyên truy?n giáo. ??n tháng 10 n?m 1999, T? Xuyên có 106 ?i?m sinh ho?t Tin Lành.
• C?ng giáo: C?ng giáo b?t ??u truy?n bá t?i T? Xuyên t? n?m Sùng Trinh th? 13 (1640). Khi ?ó, m?t linh m?c Dòng Tên là Lodovico Buglio ?? t? B?c Kinh ??n T? Xuyên truy?n giáo.
• H?i giáo: vào th?i ???ng m?t và Ng? ??i Th?p Qu?c, t?i T? Xuyên ?? có ng??i H?i giáo sinh s?ng, ??n th? k? th? X thì t?n giáo này ???c truy?n bá trong khu v?c v?i quy m? l?n, th?i Thanh là th?i k? ph?n vinh c?a H?i giáo t?i T? Xuyên. Các tín ?? H?i giáo t?i T? Xuyên theo h? phái Sunni.

Các ??n v? hành chính

Bài chi ti?t: Danh sách các ??n v? hành chính t?nh T? Xuyên

T? Xuyên có 18 thành ph? (??a c?p th?) và 3 chau t? tr?:

B?n ??	#	Tên g?i	Th? ph?	Ch? Hán Bính am	Dan s? (2010)	Di?n tích (km2)
	— Thành th? c?p phó t?nh —
	9	Thành ??	Thanh D??ng	成都市 Chéngdū Shì	14.047.625	12.121
	— Thành ph? c?p ??a khu —
	3	Miên D??ng	Phù Thành	绵阳市 Miányáng Shì	4.613.862	20.249
	4	Qu?ng Nguyên	L?i Chau	广元市 Gǔangyúan Shì	2.484.125	16.314
	5	Nam Sung	Thu?n Khánh	南充市 Nánchōng Shì	6.278.622	12.479
	6	Ba Trung	Ba Chau	巴中市 Bāzhōng Shì	3.283.771	12.301
	7	??t Chau	Th?ng Xuyên	达州市 Dázhōu Shì	5.468.092	16.600
	8	Nh? An	V? Thành	雅安市 Yǎ'ān Shì	1.507.264	15.314
	10	??c D??ng	Tinh D??ng	德阳市 Déyáng Shì	3.615.759	5.954
	11	To?i Ninh	Thuy?n S?n	遂宁市 Sùiníng Shì	3.252.551	5.324
	12	Qu?ng An	Qu?ng An	广安市 Guǎng'ān Shì	3.205.476	6.344
	13	Mi S?n	??ng Pha	眉山市 Méishān Shì	2.950.548	7.186
	14	T? D??ng	Nh?n Giang	资阳市 Zīyáng Shì	3.665.064	7.962
	15	L?c S?n	Th? Trung	乐山市 Lèshān Shì	3.235.756	12.826
	16	N?i Giang	Th? Trung	内江市 Nèijiāng Shì	3.702.847	5.386
	17	T? C?ng	T? L?u T?nh	自贡市 Zìgòng Shì	2.678.898	4.373
	18	Nghi Tan	Thúy Bình	宜宾市 Yíbīn Shì	4.472.001	13.283
	19	L? Chau	Giang D??ng	泸州市 Lúzhōu Shì	4.218.426	12.247
	21	Phàn Chi Hoa	??ng khu	攀枝花市 Pānzhīhūa Shì	1.214.121	7.440
	— Chau t? tr? —
	1	Garzê (Cam T?) c?a ng??i T?ng	Khang ??nh	甘孜藏族自治州 Gānzī Zàngzú Zìzhìzhōu	1.091.872	152.629
	2	Ngawa (A Bá) c?a ng??i T?ng & Kh??ng)	Barkam (M? Nh? Khang)	阿坝藏族羌族自治州 ābà Zàngzú Qiāngzú Zìzhìzhōu	898.713	84.242
	20	L??ng S?n c?a ng??i Di	Tay X??ng	凉山彝族自治州 Liángshān Yízú Zìzhìzhōu	4.532.809	60.423

Kinh t?

T?p tin:The launch of Change 1, Xichang Satellite Center, China.jpg

H?ng Nga 1 ???c phóng t? Trung tam phóng v? tinh Tay X??ng t?i T? Xuyên

N?m 2011, t?ng GDP c?a T? Xuyên là 2.102,67 t? NDT, t?ng tr??ng 15% so v?i n?m tr??c, còn thu nh?p bình quan ??u ng??i là 21.633 NDT, t?ng tr??ng 15,9% so v?i n?m tr??c. Thu nh?p có th? chi ph?i (sau khi ?? n?p các kho?n thu? và phí) c?a c? dan ?? th? là 17.899 NDT, thu nh?p thu?n c?a c? dan n?ng th?n là 6.128,6 NDT, l?n l??t t?ng tr??ng 15,8% và 20,5% so v?i n?m tr??c. C?ng trong n?m 2011, t? l? các khu v?c trong n?n kinh t? T? Xuyên là: khu v?c m?t ??t 298,35 t? NDT, t?ng tr??ng 4,5%; khu v?c hai ??t giá tr? 1.102,79 t? NDT, t?ng tr??ng 20,7%; khu v?c ba ??t giá tr? 701,53 t? NDT, t?ng tr??ng 10,9%. T? l? ?óng góp vào t?ng tr??ng kinh t? c?a ba khu v?c l?n l??t là 4,3%:, 70,0% và 25,7%. K?t c?u ba khu v?c kinh t? c?a T? Xuyên vào n?m 2011 t??ng ?ng là 14,2:52,4:33,4.

N?ng nghi?p

T? Xuyên t? x?a ?? có ti?ng là "T?nh giàu có". ?ay là m?t trong nh?ng n?i s?n xu?t n?ng nghi?p chính c?a Trung Qu?c. S?n l??ng ng? c?c g?m lúa g?o và lúa mì c?a T? Xuyên ??ng hàng ??u toàn Trung Qu?c n?m 1999. Thu ho?ch t? các lo?i cam chanh, mía ???ng, khoai lang, lê và h?t c?i d?u c?ng ?áng k?. T? Xuyên còn s?n xu?t l??ng th?t l?n l?n nh?t trong t?t c? các t?nh và ??ng th? nhì v? s?n l??ng nong t?m t?i Trung Qu?c n?m 1999.

Khoáng s?n

T? Xuyên là m?t t?nh giàu tài nguyên khoáng s?n. T?nh có h?n 132 lo?i khoáng s?n có ti?m n?ng v?i tr? l??ng c?a 11 lo?i; Trong s? ?ó T? Xuyên có tr? l??ng vanadium, titanium, và lithium l?n nh?t Trung Qu?c. Riêng t?nh T? Xuyên ?? có tr? l??ng 13,3% qu?ng s?t, 93% qu?ng titanium, 69% vanadium, 83% cobalt c?a toàn qu?c.

C?ng nghi?p

T? Xuyên là m?t trong các vùng k? ngh? chính c?a Trung Qu?c. Ngoài k? ngh? n?ng nh? than, n?ng l??ng, và s?t thép, t?nh ?? thi?t l?p ???c m?t ngành s?n xu?t nh? g?m v?t li?u xay d?ng, làm g?, th?c ph?m và d?t l?a.

Thành ?? và Man Giang là trung tam s?n xu?t hàng d?t may và ?? ?i?n t?. ??c D??ng, Phàn Chi Hoa, và Nghi Tan là trung tam s?n xu?t c? khí, k? ngh? luy?n kim và r??u (theo th? t?). S?n l??ng r??u T? Xuyên chi?m 21,9% t?ng s?n l??ng toàn qu?c vào n?m 2000.

C?ng ngh? cao

Nh?ng b??c ti?n kinh t? v? ??i ?? góp ph?n phát tri?n T? Xuyên nhanh chóng thành m?t trung tam c?ng ngh? cao hi?n ??i qua nhi?u cách nh? khuy?n khích ??u t? trong và ngoài n??c trong ngành ?i?n t? và c?ng ngh? th?ng tin (nh? nhu li?u), máy móc và luy?n kim (bao g?m xe h?i), th?y ?i?n, d??c ph?m, l??ng th?c và gi?i khát. C?ng ngh? ch? t?o xe h?i là m?t ngành quan tr?ng n?m ch? ch?t c?a c?ng ngh? ch? t?o máy móc t?i T? Xuyên. ?a s? các c?ng ty s?n xu?t xe h?i có tr? s? ? Thành ??, Man Giang, Nam Sung, và L? Chau. Các ngành k? ngh? quan tr?ng khác t?i T? Xuyên còn có k? ngh? kh?ng gian và qu?c phòng. M?t s? tên l?a c?a Trung Qu?c (tên l?a Tr??ng Chinh) và v? tinh nhan t?o ?? ???c phóng t? Trung tam phóng v? tinh Tay X??ng n?m trong thành ph? Tay X??ng.

Giao th?ng

C?u B?nh Th?o C??ng (炳草岗大桥), b?c qua s?ng Kim Sa t?i Phàn Chi Hoa

Do ?nh h??ng c?a ??a hình, giao th?ng c?a T? Xuyên kh?ng có nhi?u thu?n l?i, ng??i Trung Qu?c có cau "Th?c ??o nan" (蜀道难, t?c ???ng ??n T? Xuyên khó kh?n). K? t? th?i c?n ??i ??n nay, các ngành giao th?ng ???ng b?, ???ng s?t, ???ng th?y, ???ng kh?ng, ???ng ?ng t?i T? Xuyên liên t?c ???c c?i thi?n. Tính quan tr?ng v? v?n chuy?n hàng hóa c?a T? Xuyên th?p h?n v?n chuy?n hành khách.

???ng b?

??n cu?i n?m 2008, t?ng chi?u dài c?ng l? ?? th?ng xe c?a T? Xuyên là 200.500 km, ??ng ??u c? n??c, song vì là t?nh có di?n tích l?n nên v?n t?t h?u. ??n cu?i n?m 2007 thì T? Xuyên có 14.000 km ???ng c?p hai, n?m 2008 có 2.162 km ???ng cao t?c. M?t s? tuy?n ???ng cao t?c t?i T? Xuyên là: Thành ??-Trùng Khánh, Thành ??-Miên D??ng, Miên D??ng-Qu?ng Nguyên, Thành ??-Nam Sung, Thành ??-L?c S?n, Thành ??-Nh? An, Thành ??-?? Giang Y?n, Thành-?n-Cung (quanh Thành ??), Thành ??-Bành Chau, vòng quanh Thành ??, ?? Giang Y?n-Man Xuyên, N?i Giang-Nghi Tan, Nghi Tan-Th?y Phú (Van Nam), Long X??ng-N?p Khê, To?i Ninh-Trùng Khánh, Nam Sung-Trùng Khánh (b? ph?n c?a tuy?n Lan Chau-H?i Kh?u), Nam Sung-Qu?ng An, ??t Chau-Trùng Khánh, Nh? An-Tay X??ng, Miên D??ng-To?i Ninh, ???ng cao t?c Thành Miên, Thành ??-Th?p Ph??ng-Miên Trúc. ??n cu?i n?m 2011, t?nh T? Xuyên ?? có 283.000 km c?ng l?, trong ?ó có 3.009 c?ng l? cao t?c, qu?c l? và t?nh l? là 19.700 km, c?ng l? n?ng th?n là 258.700 km. N?m 2011, h? th?ng c?ng l? c?a t?nh ?? ph?c v? v?n chuy?n ???c 2,426 t? l??t ng??i và 1,998 t? t?n hàng hóa.

???ng s?t

N?m 2011, t?ng chi?u dài ???ng s?t ?? th?ng tuy?n c?a T? Xuyên là 3.564 km, trong n?m này, m?ng l??i ???ng s?t T? Xuyên ?? v?n chuy?n ???c 78,6 t? t?n.km hàng hóa và 2.95 t? ng??i.km hành khách. Tuy nhiên, m?t ?? ???ng s?t c?a T? Xuyên so v?i c? n??c là r?t th?p. Các tuy?n ???ng s?t ?i trên ??a ph?n T? Xuyên là B?o Kê-Thành ??, Thành ??-Trùng Khánh, Thành ??-C?n Minh, N?i Giang-C?n Minh, ??t Chau-Thành ??, To?i Ninh-Trùng Khánh. C?c ???ng s?t Thành ?? qu?n ly m?ng l??i ???ng s?t qu?c h?u và h?p doanh t?i T? Xuyên, Trùng Khánh và Quy Chau. M?t s? tuy?n ???ng khác ?? và ?ang trong quá trình thi c?ng là Thành ??-Miên D??ng-L?c S?n, Thành ??-Trùng Khánh, Thành ??-Lan Chau, Lan Chau-Trùng Khánh, Thành ??-Quy D??ng, T? Xuyên-Thanh H?i, T? Xuyên-Tay T?ng, Tay An-Thành ?? cùng các tuy?n ???ng khác.

Hàng kh?ng

Nhà ga th? hai c?a san bay qu?c t? Song L?u Thành ?? (trong ?nh ?ang trong th?i gian xay d?ng)

Các san bay có các tuy?n bay hành kh?ng dan d?ng ??nh k? t?i T? Xuyên bao g?m San bay qu?c t? Song L?u Thành ??, san bay C?u Tr?i Hoàng Long, san bay Thanh S?n Tay X??ng, san bay Nam Giao Miên D??ng, san bay B?o An Doanh Phàn Chi Hoa, san bay Thái Bá Nghi Tan, san bay Lam ?i?n L? Chau, san bay Hà Th? ??t Chau, san bay Nam Bình Cao Sung, san bay Khang ??nh, san bay Bàn Long Qu?ng Nguyên. N?m 2009, san bay Song L?u Thành ?? ?? s? d?ng ???ng b?ng th? hai. Thành ?? c?ng là thành ph? có san bay v?i hai ???ng b?ng th? 4 t?i Trung Qu?c ??i l?c sau B?c Kinh, Th??ng H?i và Qu?ng Chau. Hi?n nay, t?i Thành ?? có tr? s? c?a chi nhánh Tay Nam thu?c Air China, cùng Sichuan Airlines, và Chengdu Airlines, ba c?ng ty này ??t san bay c?n c? t?i san bay qu?c t? Song L?u Thành ??. N?m 2011, T? Xuyên có 31 tuy?n bay hàng kh?ng, trong ?ó có 10 tuy?n bay qu?c t?. N?m 2011, các san bay c?a t?nh ?? ph?c v? ???c trên 33 tri?u l??t hành khách, l??ng hàng hóa v?n chuy?n là 494.000 t?n.

???ng th?y

T? Xuyên có c? v?n km tuy?n ???ng th?y n?i ??a, trong ?ó các tuy?n c?p 3 ??n c?p 7 có t?ng chi?u dài 4.026 km (n?m 2006). Sáu c?ng s?ng m?t n?m v?n chuy?n trên 1 tri?u t?n hàng hóa, ?o?n Tr??ng Giang t?i T? Xuyên là tuy?n th?ng hành c?p 3, còn các s?ng Gia L?ng và s?ng Dan ???c li?t là m?t trong 10 tuy?n ???ng th?y c?p cao t?i Trung Qu?c. T? Xuyên c?ng ti?n hành quy m? hóa, chuyên sau hóa và hi?n ??i hóa các c?m c?ng L? Chau-Nghi Tan-L?c S?n ? Xuyên Nam và Qu?ng An-Nam Sung-Qu?ng Nguyên ? ??ng B?c. N?m 2011, t?ng l??ng hàng hóa th?ng quan t?i các c?ng s?ng c?a T? Xuyên là 70,75 tri?u t?n, và v?n chuy?n ???c 30,83 tri?u l??t ng??i.

???ng ?ng

T? Xuyên là t?nh phát tri?n m?ng l??i v?n chuy?n ???ng ?ng l?n nh?t t?i Trung Qu?c. T?i T? Xuyên, m?ng ???ng ?ng v?n chuy?n khí thiên nhiên ?? ???c xay d?ng t? n?m 1243, s?m h?n g?n 500 n?m so v?i các t?nh khác. T? th?i T?ng, ng??i dan T? Xuyên ?? bi?t dùng các ?ng tre trúc ?? v?n chuy?n khí thiên nhiên, các ???ng ?ng d?n khí b?ng thép b?t ??u ???c s? d?ng t? n?m 1933. T? th?p niên 1950, các ???ng ?ng d?n khí ?? ??a khí thiên nhiên ??n các thành th? d?c tuy?n Thành ??-Trùng Khánh. ??n ??u n?m 2008, T? Xuyên ?? có 7.000 km ???ng ?ng thu khí và 6.000 km ???ng ?ng d?n khí, chi?u dài toàn m?ng l??i ???ng ?ng d?n khí thiên nhiên c?a T? Xuyên chi?m 46% toàn Trung Qu?c.

Du l?ch

Khu th?ng c?nh Hoàng Long

T? Xuyên có tài nguyên du l?ch phong phú, v?i c?nh quan t? nhiên ??p, có v?n hóa và l?ch s? lau dài, phong t?c dan t?c ??c ?áo. Tài nguyên du l?ch c?a T? Xuyên v? c? s? l??ng và ch?t l??ng ??u vào hàng ??ng ??u t?i Trung Qu?c, là m?t khu v?c du l?ch n?i ti?ng c?a Trung Qu?c. T? Xuyên có n?m di s?n th? gi?i, bao g?m ba di s?n t? nhiên là C?u Tr?i Cau, Hoàng Long, Khu b?o t?n g?u trúc L?n; m?t di s?n v?n hóa là núi Thanh Thành-h? th?ng t??i tiêu ?? Giang Y?n; m?t di s?n t? nhiên và v?n hóa là Nga Mi S?n-L?c S?n ??i Ph?t. ??n n?m 2011, T? Xuyên có 14 ?i?m danh th?ng phong c?nh tr?ng ?i?m c?p qu?c gia, 74 ?i?m danh th?ng phong c?nh c?p t?nh. Thanh Thành s?n-?? Giang Y?n, Nga Mi S?n, C?u Tr?i Cau là nh?ng th?ng c?nh c?p 5A t?i Trung Qu?c. T? Xuyên có 156 ?i?m danh lam th?ng c?nh c?p A. T?ng c?ng T? Xuyên có 166 khu b?o t?n thiên nhiên v?i t?ng di?n tích 89.100 km2, chi?m 18,4% di?n tích toàn t?nh, có sáu khu b?o t?n t? nhiên loài g?u trúc l?n là Ng?a Long, Phong D?ng Tr?i (蜂桶寨), L?t Bá Hà (喇叭河), Th?o Pha (草坡), An T? Hà (鞍子河), H?c Th?y Hà (黑水河), chúng c?ng là các khu b?o t?n quan tr?ng nh?t c?a loài v?t quy hi?m này trên th? gi?i. T? Xuyên có 103 c?ng viên r?ng, qu?n ly t?ng di?n tích 741.000 ha (7.410 km2), chi?m 1,5% di?n tích toàn t?nh. T? Xuyên có c?u t?o ??a ch?t ph?c t?p, c?nh quan ??a ch?t ??a m?o ?a d?ng, ?? phát hi?n ???c trên 220 di tích ??a ch?t, trong ?ó có hai c?ng viên ??a ch?t c?p th? gi?i ? H?ng V?n và T? C?ng, ngoài ra còn có 14 c?ng viên ??a ch?t c?p qu?c gia, s? l??ng cao nh?t t?i Trung Qu?c. T? Xuyên có b?y danh thành v?n hóa-l?ch s? c?p qu?c gia, có 128 ?i?m b?o v? v?n v?t tr?ng ?i?m c?p qu?c gia và 576 ?i?m b?o v? v?n v?t trong ?i?m c?p t?nh.

V?n hoá

Món La t? kê (辣子鸡, gà ?t, gà cay)

??n t??ng ni?m Ly B?ch, ???c xay t?i n?i sinh c?a ?ng là th? tr?n Tr?ng Ba thu?c phía b?c huy?n Giang Du trong t?nh T? Xuyên, là m?t vi?n b?o tàng t??ng ni?m Ly B?ch, m?t thi s? th?i Nhà ???ng (618-907). Nó ???c b?t ??u xay d?ng vào n?m 1962 nhan d?p l? k? ni?m 1.200 n?m ngày ?ng m?t, hoàn thành n?m 1981 và m? c?a cho c?ng chúng vào tháng 10 n?m 1982. ??n t??ng ni?m ???c xay theo l?i ki?n trúc hoa viên c? th?i Nhà ???ng. Do y?u t? ??a ly và x? h?i n?ng nghi?p, khu v?c T? Xuyên t?n t?i m?t s? "y th?c b?n ??a" và "t? t??ng ti?u n?ng". Ng??i x?a có cau "T? c? v?n nhan ?a nh?p Th?c" ?? nói v? s? phát tri?n v?n h?c c?a T? Xuyên. Xuyên k?ch, Xuyên trà, Xuyên t?u, Xuyên thái (?m th?c), Xuyên d??c và Th?c tú (thêu), Th?c c?m là các ??c s?n ??c s?c c?a T? Xuyên.

?m th?c T? Xuyên

Bài chi ti?t: ?m th?c T? Xuyên

Các món ?n T? Xuyên có th? truy nguyên t? th?i T?n Hán, ??n th?i T?ng thì ?? phát tri?n thành tr??ng phái. Tr??ng phái ?m th?c T? Xuyên là m?t trong 8 tr??ng phái ?m th?c Trung Hoa, có ??c ?i?m là nhi?u mùi v? và có ?? n?ng ??m, ??c bi?t là cay do s? d?ng nhi?u t?i và ?t, c?ng nh? lo?i gia v? ??c nh?t v? nh? là tiêu T? Xuyên (花椒, hoa tiêu). L?c, v?ng, g?ng c?ng là nh?ng thành ph?n n?i b?t trong ?m th?c T? Xuyên. Có nhi?u bi?n th? khác nhau c?a am th?c T? Xuyên t?i T? Xuyên và Trùng Khánh (là m?t ph?n c?a T? Xuyên cho ??n n?m 1997), b?n ti?u tr??ng phái c?a ?m th?c T? Xuyên là Trùng Khánh, Thành ??, T? C?ng và ?n chay Ph?t giáo. UNESCO ?? tuyên b? Thành ?? là m?t thành ph? m? th?c h?c vào n?m 2011, do s? tinh t? trong cách n?u n??ng. Các ph??ng th?c n?u n??ng c? b?n c?a ?m th?c T? Xuyên là xào, h?p, kho, và n?u li?t kê ??y ?? thì s? lên t?i 38 ph??ng th?c ch? bi?n riêng bi?t.

Giáo d?c

L?u chu?ng c?a Trung tam Y h?c Hoa Tay thu?c ??i h?c T? Xuyên

??i h?c T? Xuyên (四川大学) ??i h?c Giao th?ng Tay Nam (西南交通大学) ??i h?c Khoa h?c-K? thu?t ?i?n t? (电子科技大学) ??i h?c Tài chính-Kinh t? Tay Nam (西南财经大学) ??i h?c Dan t?c Tay Nam (西南民族大学) ??i h?c Khoa h?c-C?ng ngh? Thành ?? (成都理工大学) ??i h?c Trung Y-D??c Thành ?? (成都中医药大学) ??i h?c Tay Hoa (西华大学) ??i h?c S? ph?m T? Xuyên (四川师范大学) ??i h?c D?u m? Tay Nam (西南石油大学) H?c vi?n C?ng ngh? Th?ng tin Thành ?? (成都信息工程学院) H?c vi?n Y Thành ?? (成都医学院) H?c vi?n Th? d?c Thành ?? (成都体育学院) H?c vi?n ?m nh?c T? Xuyên (四川音乐学院) H?c vi?n Thành ?? (成都学院) H?c vi?n C?ng nghi?p Thành ?? (成都工业学院) H?c vi?n Neusoft Thành ?? (成都东软学院)

??i h?c N?ng nghi?p T? Xuyên (四川农业大学) ??i h?c Khoa h?c-K? thu?t Tay Nam (西南科技大学) H?c vi?n S? ph?m Miên D??ng (绵阳师范学院) ??i h?c S? ph?m Tay Hoa (西华师范大学) H?c vi?n Y h?c Xuyên B?c (川北医学院) H?c vi?n Y L? Chau (泸州医学院) H?c vi?n C?nh sát T? Xuyên (四川警察学院) H?c vi?n Phi hành Hàng kh?ng dan d?ng Trung Qu?c (中国民用航空飞行学院) H?c vi?n Khoa h?c-C?ng ngh? T? Xuyên (四川理工学院) H?c vi?n S? ph?m L?c S?n (乐山师范学院) H?c vi?n Khoa h?c X? h?i T? Xuyên (四川文理学院) H?c vi?n S? ph?m N?i Giang (内江师范学院) H?c vi?n Dan t?c T? Xuyên (四川民族学院) H?c vi?n Nghi Tan (宜宾学院) H?c vi?n Phàn Chi Hoa (攀枝花学院) H?c vi?n Tay X??ng (西昌学院)

??a ph??ng k?t ngh?a

Hoa K?, Washington (1982) Hoa K?, Michigan (1982) Nh?t B?n, Hiroshima (1984) Nh?t B?n, Yamanashi (1985) CHDCND Tri?u Tiên, Pyongan Nam (1985) Pháp, Midi-Pyrénées (1987)

??c, Nordrhein-Westfalen (1988) Anh, Leicestershire (1988) Y, Piemonte (1990) Brasil, Pernambuco (1992) Hungary, Tolna (1993) Tay Ban Nha, Valencia (1994)

B?, Bruxelles (1995) Kazakhstan, Almaty (2001) Venezuela, Barinas (2001) Hà Lan, Friesland (2001) Nam Phi, Mpumalanga (2002) Hàn Qu?c, Jeolla Nam (2004) Thái Lan, Suphanburi (2010)

Liên k?t ngoài

• Chính quy?n t?nh T? Xuyên L?u tr? ngày 1 tháng 10 n?m 2012 t?i Wayback Machine