什么是性激素

百度 辽宁检查了企业50327户，发现问题产品53批次，发现问题345个。

"La M?" ??i h??ng t?i ?ay. ??i v?i các ??nh ngh?a khác, xem La M? (??nh h??ng).

?? qu?c La M? Nguyên l?o vi?n và Nhan dan La M?
Tên b?n ng? Senatus Populusque Romanus (ti?ng Latinh) Imperium Romanum (ti?ng Latinh) Βασιλε?α τ?ν ?ωμα?ων (ti?ng Hy L?p c?) Basileía t?n Rhōmaíōn
27 TCN – 395 (th?ng nh?t) 395-476/480 (Tay) 395–1453 (??ng)
Vexillum v?i aquila bên trên Aquila
C??ng v?c c?c th?nh c?a ?? qu?c La M? vào n?m 117, th?i ?i?m Traianus b?ng hà (các n??c ch? h?u ???c t? màu h?ng)
Quá trình thay ??i l?nh th? c?a ?? qu?c La M? t? th?i th? qu?c R?ma cho t?i th?i Tay La M? l?i tàn
T?ng quan
V? th?	?? qu?c
Th? ??	Roma (27 TCN–286) Mediolanum (286–330, Tay) Nikomedeia (286–330, ??ng) Constantinopolis (330–395) Constantinopolis (395–1453, ??ng) Mediolanum (395–401, Tay) Ravenna (401–403, 408–450, 457–461, 475–476, Tay) Roma (403–408, 450–457, 461–475, Tay)
Ng?n ng? th?ng d?ng	Ti?ng Latinh và ti?ng Hy L?p Các ng?n ng? ??a ph??ng / khu v?c
T?n giáo	?a th?n giáo v?i xu h??ng th? cúng quan ch? (Tr??c n?m 274) T?c th? th?n m?t tr?i Sol Invictus (Tr??c n?m 380) Kit? giáo Nicea (chính th?c t? n?m 380)
Tên dan c?	Ng??i La M?
Chính tr?
Chính ph?	C?ng hòa De Jure, Bán-tuy?n c? quan ch? chuyên ch? De Facto
Hoàng ??
? 27 TCN – 14	Augustus (??u tiên)
? 98–117	Traianus
? 138–161	Antoninus Pius
? 270–275	Aurelianus
? 284–305	Diocletianus
? 306–337	Constantinus I
? 379–395	Theodosius I
? 474–480	Julius Nepos
? 475–476	Romulus Augustus
? 527–565	Justinian I
? 610–641	Heraclius
? 780–797	Constantinus VI
? 976–1025	Basil II
? 1143–1180	Manuel I
? 1449–1453	Constantinus XI
L?ch s?
Th?i k?	Th?i C? ?i?n t?i H?u k? Trung C?
? Chi?n tranh Actium	32–30 TCN
? Thành l?p ?? qu?c	30–2 TCN
? Octavian ???c phong augustus	16 tháng 1 n?m 27 TCN
? Thiên ?? v? Constantinopolis	11 tháng 5 n?m 330
? ??ng-Tay chia c?t v?nh vi?n	17 tháng 1 n?m 395
? Romulus Augustus b? ph? tru?t	4 tháng 9 n?m 476
? Julius Nepos b? sát h?i	9 tháng 5 n?m 480
? Th?p t? chinh l?n th? t?	12 tháng 4 n?m 1204
? Constantinopolis ???c tái chi?m	25 tháng 7 n?m 1261
? Constantinopolis th?t th?	29 tháng 5 n?m 1453
? Trebizond s?p ??	15 tháng 8 n?m 1461
??a ly
Di?n tích
? 25 TCN	2.750.000 km2 (1.061.781 mi2)
? 117	5.000.000 km2 (1.930.511 mi2)
? 390	3.400.000 km2 (1.312.747 mi2)
Dan s?
? 25 TCN	56.800.000
Kinh t?
??n v? ti?n t?	sestertius, aureus, solidus, nomisma
Ti?n than K? t?c C?ng hòa La M? ?? qu?c Tay La M? ?? qu?c ??ng La M?

?? qu?c La M? hay ?? qu?c R?ma (ti?ng Latinh: Imperium Romanum [?m?p?ri.?? ro??ma?n??]; ti?ng Hy L?p c?: Βασιλε?α τ?ν ?ωμα?ων, n.?.?'Basileía t?n Rhōmaíōn') là giai ?o?n ti?p n?i C?ng hòa La M? c? ??i. Chính th? ?? ch? La M?, ???c cai tr? b?i các quan ch? g?i là hoàng ?? La M?, th?ng l?nh các vùng ??t r?ng l?n bao quanh ??a Trung H?i ? chau ?u, B?c Phi, và Tay á. K? t? khi Caesar Augustus ??ng c? cho t?i th?i k? lo?n l?c vào th? k? th? 3, La M? theo ch? ?? Nguyên th? m?t hoàng ??, ?óng ?? ? R?ma, l?y Italia làm ??t m?u v?i nhi?u t?nh ph? thu?c. La M? v? sau ???c cai tr? b?i nhi?u hoàng ??, san s? quy?n l?c ?? ki?m soát hi?u qu? h?n c?c ??ng và c?c tay ?? qu?c. Thành R?ma v?n là kinh ?? trên danh ngh?a c?a c? hai n?a cho t?i n?m 476, th?i ?i?m mà phù hi?u ?? ch? ???c g?i t?i Constantinopolis sau khi Ravenna r?i vào tay các t?c r? Giécmanh. Vi?c th? nh?n ??o Kit? nh? là qu?c giáo c?a La M? vào n?m 380 và s? th?t th? c?a Tay La M? tr??c các cu?c xam l?n c?a các v??ng qu?c Giécmanh ???c l?y làm m?c ?ánh d?u cho s? ch?m d?t c?a th?i k? c? ??i Hy-La và s? kh?i ??u c?a th?i k? Trung c? ? ph??ng Tay. C?ng do nh?ng s? ki?n ?y, c?ng v?i quá trình Hy L?p hóa d?n d?n các t?nh phía ??ng, gi?i s? h?c ?? ??t tên riêng cho nhà n??c La M? k? t?c còn sót l?i ? phía ??ng là ?? qu?c Byzantine.

Nhà n??c ti?n than c?a ?? qu?c La M?, t?c C?ng hòa La M?, tr? nên c?c k? b?t ?n sau các xung ??t n?i b? tri?n miên, kh?ng có h?i k?t. Gi?a th? k? th? nh?t TCN, Julius Caesar ???c b? nhi?m làm dictator perpetuo ("??c tài v?nh vi?n"), sau b? m?u sát vào n?m 44 TCN b?i nhi?u k? b?t m?n v?i ch? ?? do Caesar bày ra. Các cu?c n?i chi?n và xung ??t ti?p di?n, r?t cu?c d?n ??n chi?n th?ng c?a Octavian tr??c Mark Antony và Cleopatra t?i tr?n Actium vào n?m 31 TCN. Ngay n?m sau, Octavian chinh ph?c V??ng qu?c Ptolemaios ? Hy L?p, ch?m d?t th?i k? Hy L?p hóa v?n b?t ngu?n t? nh?ng cu?c th?o ph?t c?a Alexandros vào kho?ng th? k? th? 4 TCN. Th? l?c c?a Octavian tr? nên quá ??i l?n m?nh, khi?n vi?n nguyên l?o ?ành ban cho ?ng quy?n l?c tuy?t ??i kèm danh hi?u m?i là Augustus, b?n ch?t là ?? bi?n ?ng thành v? hoàng ?? ??u tiên c?a La M?. L?nh th? r?ng l?n c?a La M? ??i Augustus ???c phan chia thành các t?nh nguyên l?o và các t?nh ?? ch?, v?i Italia v?n là trung tam hành chính c?a toàn th? ?? qu?c.

Hai th? k? ??u c?a ?? qu?c La M? ch?ng ki?n m?t s? th?nh v??ng và ?n ??nh ch?a t?ng có ti?n l?, th??ng ???c g?i là th?i k? Pax Romana (n.?.?'Thái bình La M?'). L?nh th? La M? ??t c?c th?nh d??i ??i Traianus (98–117); tuy nhiên kh?ng lau sau, d?u hi?u c?a m?t giai ?o?n r?i ren ?? nhen nhóm t? ??i Commodus (177–192). Vào th? k? th? 3 CN, La M? lam vào m?t cu?c kh?ng ho?ng mang tính quy?t ??nh s? t?n vong c?a chính nó, khi các l?nh th? nh? Gallia và Palmyra l?n l??t tuyên b? ??c l?p và ly khai kh?i ?? qu?c. ??ng th?i, hàng lo?t các hoàng ?? t? x?ng, h?u h?t xu?t than t? nhà binh, thay phiên nhau l?nh ??o ?? qu?c. ?? bình ??nh x? t?c, Diocletianus ?? cho l?p hai tri?u ?ình riêng bi?t ? ??ng ph?n Hy L?p và ? Tay ph?n La M? vào n?m 286; ??o Kit? tr? nên l?n m?nh nh? vi?c ban hành Ch? d? Milan vào n?m 313. ít lau sau, Giai ?o?n Di c? di?n ra, bao g?m các cu?c xam l?ng c?a ng??i Giécmanh và các toán quan Hung c?a Attila, quá trình mà ?? khi?n ?? qu?c Tay La M? b? suy y?u tr?m tr?ng. Sau s? ki?n thành Ravenna r?i vào tay t?c r? Heruli và Romulus Augustus b? ph? tru?t b?i Odoacer vào n?m 476, ?? qu?c Tay La M? r?t cu?c b? tiêu di?t; hoàng ?? ??ng La M? Zeno tuyên b? b?i b? nhà n??c phía Tay vào n?m 480. Tuy v?y, ?? qu?c ??ng La M? v?n b?n b? s?ng sót trong vòng 1 thiên niên k? ti?p, cho t?i s? ki?n quan Turk Ottoman c?a Mehmed II h? thành Constantinople vào n?m 1453.

Do ph?m vi ?nh h??ng r?ng l?n và s? t?n t?i lau dài c?a ?? qu?c La M?, th? ch? và v?n hóa c?a La M? c? ??i ?? có t?m ?nh h??ng sau s?c và dai d?ng ??i v?i s? phát tri?n c?a ng?n ng?, t?n giáo, ngh? thu?t, ki?n trúc, v?n h?c, tri?t h?c, pháp lu?t, và các hình th?c chính ph? c?a các vùng l?nh th? t?ng n?m d??i s? cai tr? c?a nó. Ti?ng Latinh c?a ng??i La M? ?? phát sinh các ng?n ng? R?man v? sau, trong khi ti?ng Hy L?p trung ??i ?? ???c ??ng La M? c?ng nh?n là ng?n ng? chính th?c c?a h?. S? th? nh?n Kit? giáo c?a ?? qu?c La M? ?? d?n ??n s? hình thành các v??ng qu?c Kit? Trung c?. Ngh? thu?t Hy L?p và La M? c? ??i ?? truy?n c?m h?ng b?t t?n cho th?i k? Ph?c h?ng Y. Truy?n th?ng ki?n ??trúc c?a Roma ?óng vai trò n?n t?ng cho các dòng ki?n trúc nh? Romanesque, Ph?c h?ng, Tan c? ?i?n, c?ng nh? ki?u H?i giáo. S? m?c kh?i n?n khoa h?c và k? thu?t th?i Hy-La (c?ng là n?n t?ng cho khoa h?c H?i giáo) ? Chau ?u th?i Trung c? ?? d?n ??n khoa h?c Ph?c h?ng và Cách m?ng khoa h?c. V? m?t pháp quy?n, b? lu?t La M? ?? ???c k? th?a và phát huy b?i r?t nhi?u h? th?ng pháp lu?t trên th? gi?i, ch?ng h?n b? lu?t Napoléon c?a Pháp. Ngoài ra, th? ch? c?ng hòa c?a Roma ?? ?? l?i m?t di s?n sau ??m, ?nh h??ng ??n các n??c c?ng hòa thành bang ? Y Trung c?, c?ng nh? nhà n??c Hoa K? ban ??u l?p qu?c và các n??c c?ng hòa dan ch? hi?n ??i.

L?ch s?

Bài chi ti?t: L?ch s? ?? ch? La M?

Xem thêm: L?ch s? chi?n d?ch c?a quan ??i La M? và V??ng qu?c La M?

Quá ?? t? C?ng hòa sang ?? ch?

Xem thêm: C?ng hòa La M?

Pho t??ng Augustus c?a Prima Porta miêu t? chan dung Caesar Augustus
(??u th? k? th? nh?t)

L?nh th? R?ma b?t ??u khu?ch tr??ng ít lau sau s? sáng l?p c?a C?ng hòa La M? vào th? k? th? 6 TCN, song v?n ch?a thoát kh?i ph?m vi bán ??o Y t?i t?n th? k? th? 3 TCN. Th?i ?ó, nó ?? s?n là m?t "?? qu?c" (t?c là m?t n??c m?nh) t? lau tr??c c? khi có hoàng ??. C?ng hòa La M? kh?ng ph?i là m?t qu?c gia-dan t?c theo ngh?a hi?n ??i, mà th?c ch?t là m?t m?ng l??i các th? tr?n t? tr? (tùy theo nhi?u m?c ?? khác nhau ??i v?i Vi?n nguyên l?o La M?) và các qu?n t?nh ???c ?i?u hành b?i các t??ng l?nh quan ??i. N?n C?ng hòa ???c cai tr?, kh?ng b?i các hoàng ??, mà b?i các pháp quan ???c tuy?n c? th??ng niên (trên h?t là các quan ch?p chính La M?) k?t h?p v?i quy?n giám sát t? Vi?n nguyên l?o. B?i nhi?u nguyên c? khác nhau, các cu?c bi?n lo?n quan s? và chính tr? ? La M? di?n ra r?t th??ng xuyên vào th? k? th? nh?t TCN, giúp m? ???ng ??n th? ch? hoàng ?? v? sau. Quy?n h?n quan s? c?a quan ch?p chính ???c th? hi?n b?ng khái ni?m pháp ly La M? imperium, ngh?a ?en là "ch? huy". ??i khi, n?u quan ch?p chính l?p c?ng l?n thì ???c t?n vinh b?ng danh hi?u imperator (v? ch? huy). ?ay chính là g?c gác c?a t? emperor (và empire) trong ti?ng Anh, b?t ngu?n t? vi?c danh hi?u này (cùng nhi?u danh hi?u khác) ???c ban cho các các hoàng ?? La M? th? h? ??u vào d?p h? ??ng c?.

Các xung ??t n?i b?, các v? m?u ph?n và các cu?c n?i chi?n di?n ra tri?n miên và tràn lan ? La M? t? th? k? th? 2 TCN tr? ?i, ??ng th?i v?i quá trình La M? m? mang b? c?i ra kh?i Italia. Cu?i giai ?o?n này, vào n?m 44 TCN, Julius Caesar nh?n ch?c quan ??c tài trong m?t th?i gian ng?n tr??c khi b? sát h?i. ?ám th? ph?m ph?n tr?c bèn ch?y tr?n kh?i Roma, nh?ng sau b? ?ánh b?i ? Philippi b?i ba quan c?a Mark Antony và con trai nu?i c?a Caesar là Octavian vào n?m 42 TCN. S? chia c?t ?? qu?c gi?a Antony và Octavian kh?ng t?n t?i ???c b?y lau, c?ng th?ng leo thang gi?a hai nhà cai tr? và r?t cu?c lên ??n cao trào v?i chi?n th?ng quy?t ??nh c?a Octavian t?i tr?n Actium tr??c Mark Antony và tình nhan Cleopatra vào n?m 31 TCN, khép l?i cu?c chi?n cu?i cùng c?a C?ng hòa La M?. N?m 27 TCN, Vi?n nguyên l?o và nhan dan La m? t?n phong Octavian là princeps ("?? nh?t c?ng dan"), ???c trao quy?n phó ch?p chính imperium, cùng t??c v? m?i là Augustus ("ng??i ???c t?n kính") – chính th?c m? ra th?i k? Nguyên th? c?a ?? qu?c La M? (th??ng ???c tính t? n?m 27 TCN - 284). N?n c?ng hòa b?y gi? ch? còn là t?m bình phong t?n t?i trên danh ngh?a, ai ai c?ng bi?t Augustus là ng??i ??ng sau n?m gi? m?i quy?n hành t?i Roma. B?i l? x? t?c an bình và th?nh v??ng nh? tài tr? n??c c?a Augustus, ?ng ???c nhan dan h?t m?c y?u m?n và ???c coi nh? m?t v? quan ch? trên th?c t? ch? kh?ng ch? trên danh ngh?a ??n thu?n.

Thái bình La M?

Bài chi ti?t: Pax Romana

Trong vòng 200 n?m k? t? ??i Augustus, La M? b??c vào giai ?o?n ph?n vinh kinh t? và ?n ??nh chính tr? ch?a t?ng có ti?n l?, ???c g?i là Pax Romana ("Thái bình La M?"). Các cu?c n?i lo?n ??a ph??ng hi h?u n? ra, song n?u x?y ??n thì b? d?p t?t m?t cách "tàn nh?n và nhanh g?n". Tri?u ??i Julio-Claudius do Augustus l?p ra còn tr?i qua b?n ??i hoàng ?? n?a — Tiberius, Caligula, Claudius, và Nero — tr??c khi ??t ?o?n vào n?m 69 do s? bi?n T? ?? Niên. Vespasianus chi?n th?ng và sáng l?p tri?u ??i Flavius ng?n ng?i. Ti?p n?i là tri?u ??i Nerva–Antonine, n?i danh v?i "Ng? Hi?n ??": Nerva, Traianus, Hadrianus, Antoninus Pius, và v? minh quan say mê tri?t h?c Marcus Aurelius.

Ng? Hi?n ??

Nerva
(tr?. 96-98)

Traianus
(tr?. 98-117)

Hadrianus
(tr?. 117-138)

Antoninus Pius
(tr?. 138-161)

Marcus Aurelius
(tr?. 161-180)

Tay ph??ng s?p ?? và ??ng ph??ng k? t?c

Bài chi ti?t: ?? qu?c La M? H?u k? và S? s?p ?? c?a ?? qu?c Tay La M?

Xem thêm: Các v??ng qu?c r? và ?? qu?c Byzantine

Các cu?c xam l??c c?a ng??i r? bao g?m các lu?ng di dan Giécmanh vào l?nh th? La M?. M?c dù vùng biên c??ng phía b?c liên t?c b? qu?y nhi?u su?t chi?u dài l?ch s? c?a ?? qu?c, th?i ??i di c? chính th?c b?t ??u t? th? k? th? 4 TCN và kéo dài nhi?u th? k?. Trong th?i k? ?y, ph?n phía tay ???c cai tr? b?i các v? vua ngo?i bang ph??ng b?c, n?i b?t trong s? ?ó là Charlemagne. V? m?t l?ch s?, s? ki?n này ?ánh d?u s? chuy?n ti?p t? C? ??i Hy-La sang Trung c? ? ph??ng Tay.

Theo quan ?i?m c?a s? gia Hy L?p, Dio Cassius, m?t s? gia ???ng th?i, v?i vi?c hoàng ?? Commodus lên k? v? vào n?m 180 CN ?? ?ánh d?u s? suy y?u "t? m?t v??ng qu?c c?a vàng tr? thành m?t v??ng qu?c c?a g? và s?t" -bình lu?n n?i ti?ng trên ?? khi?n m?t s? nhà s? h?c, ??c bi?t là Edward Gibbon coi tri?u ??i c?a Commodus nh? là s? kh?i ??u cho s? suy tàn c?a ?? qu?c La M?.

N?m 212, d??i th?i tr? vì c?a Caracalla, quy?n c?ng dan La M? ?? ???c ban cho t?t c? các c? dan t? do c?a ?? qu?c. Tuy nhiên, b?t ch?p ?i?u này, tri?u ??i Severus l?i là m?t tri?u ??i h?n lo?n-và các v? hoàng ?? c?a tri?u ??i này th??ng xuyên b? sát h?i ho?c b? hành quy?t-và ti?p sau s? s?p ?? c?a nó, ?? qu?c La M? ?? b? nh?n chìm b?i cu?c kh?ng ho?ng c?a th? k? th? ba, m?t th?i kì c?a nh?ng cu?c xam l??c, n?i chi?n, suy thoái kinh t?, và b?nh d?ch . Trong vi?c ??nh r? các th?i k? l?ch s?, cu?c kh?ng ho?ng này ??i khi ???c xem nh? là c?t m?c cho s? chuy?n ti?p t? th?i kì c? ??i sang th?i kì H?u c? ??i. Aurelianus (tr? vì t? n?m 270–275) ?? c?u ?? qu?c thoát kh?i b? v?c s?p ?? và ?n ??nh nó. Diocletianus (tr? vì t? n?m 284-305) ?? hoàn t?t vi?c kh?i ph?c l?i ?? qu?c, ?ng ta ?? kh?ng ch?p nh?n vai trò Nguyên Th? và thay vào ?ó ?? tr? thành v? hoàng ?? ??u tiên th??ng xuyên ???c g?i là Dominus, "ch? nhan" hay " Chúa T?". Tri?u ??i c?a Diocletianus còn ch?ng ki?n n? l?c ph?i h?p chung l?n nh?t c?a ?? qu?c ch?ng l?i m?i ?e d?a th?y r? c?a Thiên Chúa giáo, "Cu?c ??i b?c h?i".

Diocletianus ?? phan chia ?? qu?c thành b?n khu v?c, m?i khu v?c l?i ???c cai tr? b?i m?t v? hoàng ??, ch? ?? này ???c g?i là T? ??u ch?. Tin t??ng r?ng mình ?? kh?c ph?c ???c nh?ng h?n lo?n mà ?? gay khó kh?n cho Rome, ?ng ?? thoái v? cùng v?i v? ??ng hoàng ?? c?a mình, và ch? ?? T? ??u ch? ?? s?p ??. Tr?t t? cu?i cùng ?? ???c Constantinus ??i ?? kh?i ph?c, ?ng ta ?? tr? thành v? hoàng ?? ??u tiên c?i sang ??o Thiên chúa, và là ng??i ?? thi?t l?p Constantinople là kinh ?? m?i c?a ?? qu?c phía ??ng. Trong su?t nh?ng th?p k? d??i các tri?u ??i Constantinus và Valentinus, ?? qu?c ???c phan chia theo tr?c ??ng tay, v?i hai trung tam quy?n l?c n?m t?i Constantinople và Rome. Tri?u ??i c?a Julianus, d??i s? ?nh h??ng t? v? c? v?n c?a ?ng là Mardonius, ?? c? g?ng kh?i ph?c l?i t?n giáo Hy L?p hóa và La M? c? ??i, ?i?u này ch? làm gián ?o?n s? k? v? c?a các hoàng ?? theo Thiên Chúa giáo trong m?t th?i gian ng?n ng?i. Theodosius I, v? hoàng ?? cu?i cùng cai tr? c? phía ??ng và phía Tay, ?? qua ??i vào n?m 395 CN sau khi bi?n Thiên Chúa giáo tr? thành t?n giáo chính th?c c?a ?? qu?c.

?? qu?c La M? vào n?m 476

?? qu?c Tay La M? ?? b?t ??u tan r? vào ??u th? k? th? 5 CN khi các cu?c xam l??c và di dan c?a ng??i German ?? l?n át kh? n?ng ??ng hóa nh?ng ng??i di dan và ?ánh ?u?i nh?ng k? xam l??c c?a ?? qu?c. Ng??i La M? ?? thành c?ng trong vi?c ?ánh ?u?i toàn b? nh?ng k? xam l??c, n?i ti?ng nh?t trong s? ?ó là Attila, d?u v?y do ?? qu?c ?? ??ng hóa nhi?u t?c ng??i German kh?ng th?c s? trung thành v?i Rome, ?i?u này khi?n cho nó b?t ??u t? h?y di?t chính mình. H?u h?t các biên niên s? xác ??nh s? k?t thúc c?a ?? qu?c Tay La M? là vào n?m 476, khi Romulus Augustulus b? v? th? l?nh ng??i German là Odoacer ép thoái v?. B?ng vi?c x?ng th?n v?i hoàng ?? ??ng La M?, thay vì t? x?ng là hoàng ??, Odoacer ?? l?t ?? ?? qu?c Tay La M? b?ng cách ch?m d?t dòng d?i c?a các v? hoàng ?? Tay La M?.

?? qu?c ? phía ??ng— th??ng ???c g?i là ?? qu?c ??ng La M?, nh?ng ???c nh?c ??n vào th?i c?a nó nh? là ?? qu?c La M? ho?c b?ng nhi?u tên g?i khác— ?? có m?t s? m?nh khác. Nó ?? s?ng sót trong su?t g?n m?t thiên niên k? sau s? s?p ?? c?a n?a phía Tay và tr? thành v??ng qu?c Thiên Chúa giáo ?n ??nh nh?t trong Th?i k? Trung C?. Vào th? k? th? 6 CN, Justinianus I ?? tái chinh ph?c l?i bán ??o Y t? tay ng??i Ostrogoth, B?c Phi t? ng??i Vandal, và mi?n Nam Tay Ban Nha t? ng??i Visigoth. Nh?ng ch? trong vòng vài n?m sau khi Justinianus qua ??i, l?nh th? n?m d??i s? ki?m soát c?a ng??i ??ng La M? ? Y ?? ph?n l?n r?i vào tay c?a ng??i Lombard, nh?ng ng??i ?? ??nh c? ? bán ??o này. ? phía ??ng, m?t ph?n là h?u qu? ??n t? s? tàn phá c?a ??i d?ch Justinianus, ng??i La M? ?? b? ?e d?a b?i s? tr?i d?y c?a ??o H?i, nh?ng tín ?? c?a h? ?? nhanh chóng chinh ph?c các vùng ??t c?a Syria, Armenia và Ai C?p trong các cu?c chi?n tranh Byzantine-? R?p, và s?m gay ra m?i ?e d?a tr?c ti?p ??i v?i Constantinople. Trong th? k? ti?p theo, ng??i ? R?p c?ng ?? chi?m ?óng mi?n Nam Y và Sicily.

?? qu?c ??ng La M? (Byzantium) vào kho?ng n?m 1025

Tuy nhiên, ng??i La M? ?? thành c?ng trong vi?c ng?n c?n s? bành tr??ng xa h?n n?a c?a ??o H?i vào nh?ng vùng l?nh th? c?a h? trong th? k? th? 8, và b?t ??u t? th? k? th? 9 h? ?? tái kh?i ph?c ???c ph?n nào nh?ng vùng ??t ?? b? m?t. N?m 1000 CN, ?? qu?c ??ng La M? ?? ??t t?i ??nh cao c?a nó: Basil II ?? tái chinh ph?c l?i Bulgaria và Armenia, v?n hóa và th??ng m?i ?? h?ng th?nh. Tuy v?y, ngay sau ?ó s? bành tr??ng ?? b?t ng? b? ch?n l?i vào n?m 1071 v?i th?t b?i c?a ng??i ??ng La M? trong tr?n Manzikert. H?u qu? c?a tr?n chi?n này ?? khi?n cho ?? qu?c tr?i qua m?t th?i k? suy y?u ng?n. Hai th?p k? xung ??t n?i b? và các cu?c xam l??c c?a ng??i Turk cu?i cùng ?? m? ???ng cho hoàng ?? Alexios I Komnenos g?i m?t l?i kêu g?i giúp ?? t?i các qu?c gia Tay ?u vào n?m 1095. D??i th?i k? ph?c h?ng Komnenos, v??ng qu?c ?? kh?i ph?c l?i ???c s?c m?nh c?a nó.

N?m 1204, nh?ng ng??i tham gia vào cu?c Th?p t? chinh th? t? ?? ti?n hành c??p phá Constantinople. Cu?c chinh ph?t Constantinople vào n?m 1204 ?? khi?n cho nh?ng tàn d? c?a ?? qu?c tan r? thành nh?ng qu?c gia k? th?a, ng??i chi?n th?ng sau cùng là Nicaea. Sau khi quan ??i ?? qu?c tái chi?m l?i ???c Constantinople, ?? qu?c kh?ng khác gì m?t nhà n??c Hy L?p b? gi?i h?n ? b? bi?n Aegea. ?? qu?c ??ng La M? cu?i cùng ?? s?p ?? khi Mehmed II chinh ph?c Constantinople vào ngày 29 tháng 5 n?m 1453.

??a ly và nhan kh?u

Bài chi ti?t: Nhan kh?u c?a ?? qu?c La M? và Biên gi?i c?a ?? qu?c La M?

Xem thêm: Nhan kh?u h?c c? ??i

Y ???c thi?t l?p b?i Augustus. Vì là quê h??ng c?a ng??i La M? và trung tam c?a ?? qu?c, Y ?? là Domina (n? hoàng) c?a các t?nh, và ???c nh?c ??n nh? là "rectrix mundi" ("k? cai tr? th? gi?i", "chúa t? th? gi?i") và "omnium terrarum parens" ("quê h??ng c?a t?t c? các vùng ??t", "c?i ngu?n c?a m?i x? s?").

?? qu?c La M? là m?t trong nh?ng ?? qu?c l?n nh?t trong l?ch s?, v?i nh?ng vùng l?nh th? ti?p giáp nhau kh?p chau ?u, B?c Phi và Trung ??ng. Thành ng? Latinh imperium sine fine ("?? qu?c mà kh?ng có ?i?m k?t thúc" ) nh?m nêu lên s? m?ng t??ng r?ng ?? qu?c kh?ng b? gi?i h?n v? c? th?i gian hay kh?ng gian. Trong b? s? thi Aeneid c?a Virgil, s? v? h?n c?a ?? qu?c ???c nói là do v? th?n Jupiter ban cho nh?ng ng??i La M?. Tuyên b? v? s? th?ng tr? th? gi?i này ?? ???c ti?p t?c nh?c ??n và t?n t?i cho ??n khi ?? qu?c n?m d??i s? th?ng tr? c?a Kit? giáo vào th? k? th? 4.

Ngoài vi?c sáp nh?p thêm nh?ng vùng l?nh th? r?ng l?n trong ti?n trình t?o d?ng nên ?? qu?c c?a mình, ng??i La M? còn là nh?ng nhà ?iêu kh?c c?c l?n ??i v?i m?i tr??ng c?a h? và là nh?ng ng??i tr?c ti?p thay ??i ??a ly. Ví d? nh?, toàn b? các cánh r?ng ?? b? ??n h? ?? cung c?p ?? ngu?n g? cho vi?c m? r?ng ?? qu?c. Trong tác ph?m Critias c?a mình, Plato ?? miêu t? s? phá r?ng nh? sau: t?i n?i tr??c kia t?ng là "m?t khu r?ng d?i dào trên núi," lúc này ?ay ?ng ta ch? có th? nhìn th?y "ch? ??n thu?n là khung x??ng c?a vùng ??t."

Trong th?c t?, s? bành tr??ng c?a ng??i La M? ???c th?c hi?n ch? y?u d??i th?i C?ng hoà, d?u v?y khu v?c B?c ?u ch? ???c chinh ph?c vào th? k? 1, khi mà ng??i La M? ?? c?ng c? quy?n l?c c?a h? ? chau ?u, chau Phi và chau á. D??i tri?u ??i c?a Augustus, m?t "b?n ?? toàn c?u c?a th? gi?i ???c bi?t ??n" ?? ???c tr?ng bày l?n ??u tiên tr??c c?ng chúng t?i Rome, trùng kh?p v?i b? c?c c?a tác ph?m toàn di?n nh?t v? ??a ly chính tr? mà v?n còn t?n t?i t? th?i c? ??i, Geography c?a nhà v?n ng??i Hy L?p g?c Pontos Strabo Khi Augustus qua ??i, tác ph?m ca ng?i v? nh?ng thành t?u c?a ?ng (Res Gestae) ?? m? t? nh?ng nét ??c tr?ng n?i b?t theo danh m?c v? ??a ly c?a các dan t?c và nh?ng n?i bên trong ?? qu?c. ??a ly, các cu?c ?i?u tra dan s?, và nh?ng v?n th? ghi l?i ???c l?u gi? m?t cách k? càng là nh?ng m?i quan tam ch? y?u c?a chính quy?n ?? qu?c.

M?t ?o?n tàn tích c?a Tr??ng thành Hadrian

?? qu?c ??t t?i ??nh cao v? l?nh th? c?a nó d??i th?i Trajan (tr? vì t? n?m 98–117), trên m?t di?n tích lên t?i 5 tri?u kilomet vu?ng. ??c tính dan s? theo truy?n th?ng là t? 55–60 tri?u ng??i ???c cho là kho?ng t? m?t ph?n t? t?i m?t ph?n sáu dan s? th? gi?i ?i?u này khi?n cho nó tr? thành qu?c gia có dan c? l?n nh?t và l?n h?n b?t c? th?c th? chính tr? th?ng nh?t nào ? ph??ng Tay cho ??n gi?a th? k? 19. Các nghiên c?u nhan kh?u h?c g?n ?ay ?? k?t lu?n r?ng dan s? c?a nó vào lúc ??nh ?i?m n?m trong kho?ng t? 70 tri?u t?i h?n 100 tri?u. B?t c? thành ph? nào trong s? ba thành ph? l?n nh?t c?a ?? qu?c—Rome, Alexandria, và Antioch—g?n nh? ??u có kích th??c g?p ??i b?t k? thành ph? chau ?u nào vào ??u th? k? 17.

S? gia Christopher Kelly ?? miêu t? nó:

Vào th?i ?i?m ?ó ?? qu?c ?? tr?i dài t? tr??ng thành Hadrianus ? Mi?n B?c n??c Anh th?m ??m m?a phùn t?i b? s?ng Euphrates ??y n?ng ? Syria; t? h? th?ng s?ng Rhine–Danube v? ??i, mà len l?i qua nh?ng vùng ??t màu m?, b?ng ph?ng c?a chau ?u t? các vùng ??t th?p t?i bi?n ?en, t?i nh?ng ??ng b?ng trù phú ? b? bi?n B?c Phi và r?nh n??c tu?i t?t c?a thung l?ng s?ng Nile ? Ai C?p. ?? qu?c ?? ?m tr?n khu v?c bi?n ??a Trung H?i ... ???c nh?ng ng??i chinh ph?c c?a nó g?i là mare nostrum—'bi?n c?a chúng ta'.

V? hoàng ?? k? v? Trajanus, Hadrianus ?? th?ng qua m?t chính sách duy trì thay vì m? r?ng ?? qu?c. Các ???ng biên gi?i (fines) ?? ???c ?ánh d?u, còn nh?ng phòng tuy?n biên gi?i (limes) thì ???c tu?n tra. Nh?ng khu v?c biên gi?i ???c c?ng c? v?ng ch?c nh?t là n?i ?n ??nh nh?t. Tr??ng thành Hadrianus mà ?? ng?n cách th? gi?i La M? kh?i nh?ng gì ?? ???c coi là m?t m?i ?e d?a man r? lu?n hi?n di?n là c?ng trình quan tr?ng nh?t còn sót l?i c?a n? l?c này.

Ng?n ng?

Bài chi ti?t: Ng?n ng? t?i ?? qu?c La M?

Ng?n ng? c?a ng??i La M? là ti?ng Latin, nó ?? ???c Virgil nh?n m?nh nh? là ngu?n c?i c?a s? th?ng nh?t và truy?n th?ng c?a ng??i La M? Cho ??n t?n th?i c?a Alexander Severus (tr? vì t? n?m 222-235), gi?y khai sinh và di chúc c?a c?ng dan La M? ??u ph?i ???c vi?t b?ng ti?ng Latin. Ti?ng Latin c?ng còn là ng?n ng? c?a các tòa án pháp ??nh ? phía Tay và c?a quan ??i trên kh?p ?? qu?c, nh?ng l?i kh?ng ???c áp d?ng chính th?c ??i v?i nh?ng c? dan n?m d??i s? cai tr? c?a ng??i La M?. Chính sách này t??ng ph?n v?i c?a Alexandros ??i ??, ?ng ta mong mu?n bi?n ti?ng Hy L?p tr? thành ng?n ng? chính th?c trên kh?p ?? qu?c c?a mình. Nh? là m?t h? qu? t? các cu?c chinh ph?c c?a Alexandros, ti?ng Hy L?p Koine ?? tr? thành ng?n ng? chung ? khu v?c quanh phía ??ng ??a Trung H?i và ? Ti?u á. "Biên gi?i ng?n ng?" này ?? phan chia ?? qu?c thành hai n?a v?i ti?ng Latin ? Phía Tay và ti?ng Hy L?p ? Phía ??ng th?ng qua bán ??o Balkan, t?o ra m?t h? ng?n ng? song song bên trong ?? qu?c La M?.

Nh?ng ng??i La M? mà ???c nh?n m?t n?n giáo d?c ?u tú, thì l?i h?c ti?ng Hy L?p nh? là m?t ng?n ng? th? ca, và h?u h?t nh?ng ng??i thu?c chính quy?n ??u có th? nói ti?ng Hy L?p. Các v? hoàng ?? c?a tri?u ??i Julio-Claudius ?? khuy?n khích nh?ng tiêu chu?n cao ??i v?i ti?ng Latin chu?n (Latinitas), m?t trào l?u ng?n ng? ???c ??ng nh?t theo nh?ng thu?t ng? hi?n ??i nh? là ti?ng La tinh c? ?i?n, và ?ng h? vi?c s? d?ng chính th?c ti?ng Latin trong các ho?t ??ng kinh doanh. Hoàng ?? Claudius ?? c? g?ng ?? h?n ch? vi?c s? d?ng ti?ng Hy L?p, và nhan d?p này ?ng ?? cho thu h?i quy?n c?ng dan c?a nh?ng ng??i ít s? d?ng ti?ng Latin, nh?ng ngay c? trong Vi?n nguyên l?o, ?ng ch? c?n s? d?ng ??n song ng? riêng c?a mình trong nh?ng d?p ph?i ti?p ki?n v?i nh?ng s? th?n bi?t nói ti?ng Hy L?p. Suetonius ?? trích d?n l?i nói c?a ?ng khi ?? c?p ??n "hai ng?n ng? c?a chúng ta," và hoàng ?? ?? s? d?ng hai viên th? ky hoàng gia, m?t dùng ti?ng Hy L?p và m?t là ti?ng Latinh, ?? ?? ngày tháng cho tri?u ??i c?a ?ng.

T? gi?y papyrus th? k? th? 5 cho th?y m?t ?o?n trích t? m?t bài di?n v?n c?a Cicero s? d?ng song song c? ti?ng Latinh và Hy L?p

? phía ??ng c?a ?? ch?, pháp lu?t và các v?n b?n chính th?c th??ng xuyên ???c d?ch sang ti?ng Hy L?p t? ti?ng La tinh. S? giao thoa hàng ngày c?a hai ng?n ng? ???c th? hi?n trong nh?ng cau v?n vi?t b?ng song ng?, mà th?m chí ??i khi có s? chuy?n ??i qua l?i gi?a ti?ng Hy L?p và Latinh. Sau khi t?t c? các c? dan t? do c?a ?? qu?c ???c ban cho quy?n c?ng dan La M? vào n?m 212 CN, m?t s? l??ng l?n các c?ng dan La M? kh?ng bi?t nói ti?ng Latinh, tuy v?y ti?ng Latin v?n là m?t d?u hi?u c?a "ng??i La M?."

M?t trong nh?ng c?i cách c?a hoàng ?? Diocletianus (tr? vì t? n?m 284-305) ?ó là ?? tìm cách kh?i ph?c l?i uy quy?n c?a ti?ng Latinh và thành ng? ti?ng Hy L?p ? κρατο?σα δι?λεκτο? (h? kratousa dialektos) là minh ch?ng cho vi?c duy trì ??a v? c?a ti?ng Latin là "ng?n ng? c?a quy?n l?c". H?c gi? Libanius (th? k? th? 4) coi ti?ng Latinh nh? là nguyên nhan gay ra m?t s? suy gi?m trong ch?t l??ng c?a thu?t hùng bi?n Hy L?p Trong nh?ng n?m ??u c?a th? k? th? 6, hoàng ?? Justinianus ?? ti?n hành m?t n? l?c vi?n v?ng nh?m tái kh?ng ??nh ??a v? c?a ti?ng Latin nh? là ng?n ng? c?a pháp lu?t, m?c dù vào th?i c?a ?ng ta, ti?ng Latin kh?ng còn gi? ???c s? th?nh hành nh? là m?t sinh ng? ? phía ??ng.

Th? ng? và di s?n ng?n ng?

Ch? kh?c b?ng song ng? Latinh-Punic t?i m?t nhà hát ? Leptis Magna, T?nh chau Phi c?a La M? (nay thu?c v? Libya)

Các tài li?u tham kh?o dành cho nh?ng ng??i phiên d?ch cho th?y các ng?n ng? ??a ph??ng ?? ti?p t?c ???c s? d?ng thay vì ti?ng Hy L?p và Latinh, ??c bi?t là ? Ai C?p n?i mà ti?ng Copt n?i tr?i h?n h?n, và trong các m?i tr??ng quan s? d?c theo s?ng Rhine và Danube. Nh?ng lu?t gia La M? c?ng cho th?y m?t m?i quan tam ??i v?i các ng?n ng? ??a ph??ng nh? ti?ng Punic, Gaul, và ti?ng Aram trong vi?c ??m b?o s? hi?u bi?t chính xác cùng v?i vi?c áp d?ng pháp lu?t và nh?ng l?i th?. ? hành t?nh chau Phi, ti?ng Libya-Berber và Punic ?? ???c s? d?ng cho nh?ng ch? kh?c và cau ghi trên các ??ng ti?n xu d??i tri?u ??i Tiberius (th? k? th? 1 sau c?ng nguyên). Các ch? kh?c b?ng ti?ng Libya-Berber và Punic l?n xu?t hi?n trên các tòa nhà c?ng c?ng vào th? k? th? 2, m?t s? song song cùng v?i ti?ng Latinh. ? Syria, nh?ng ng??i lính Palmyra th?m chí ?? s? d?ng th? ng? Aram trong các cau kh?c, m?t ngo?i l? ?áng l?u y b?i vì theo lu?t thì ti?ng Latin là ng?n ng? c?a quan ??i.

Kho l?u tr? c?a Babatha là m?t ví d? có tính g?i y v? s? ?a ng?n ng? trong ?? qu?c. Nh?ng cu?n gi?y cói này ???c ??t tên theo tên c?a m?t ng??i ph? n? Do Thái ? t?nh Arabia có niên ??i t? n?m 93 t?i n?m 132 CN, chúng ch? y?u s? d?ng ti?ng Aram, th? ng?, vi?t b?ng các ky t? Hy L?p cùng v?i ?nh h??ng c?a ti?ng Semit và Latinh; tuy nhiên m?t ??n th?nh c?u g?i t?i v? t?ng ??c La M? l?i ???c vi?t b?ng ti?ng Hy L?p.

??a v? th?ng tr? c?a ti?ng Latinh trong gi?i h?c gi? tinh hoa có th? làm phai m? tính liên t?c c?a ng?n ng? nói, b?i vì t?t c? các n?n v?n hóa bên trong ?? qu?c La M? ch? y?u là ???c truy?n mi?ng. ? phía Tay, ti?ng Latinh, ???c s? d?ng ? d?ng nói c?a nó là ti?ng Vulgar Latin, ?? d?n d?n thay th? ti?ng Celt và ti?ng Y mà v?n có liên quan t?i nó th?ng qua vi?c cùng có chung ngu?n g?c ?n-?u.T??ng ??ng trong cú pháp và t? v?ng ?? t?o thu?n l?i cho vi?c ch?p nh?n và s? d?ng ti?ng Latinh. Sau giai ?o?n phan chia quy?n l?c chính tr? vào th?i kì h?u c? ??i, ti?ng Latin ?? phát tri?n thành các nhánh khác nhau v?i tính ch?t c?c b? mà cu?i cùng ?? tr? thành nhóm ng?n ng? R?man, ch?ng h?n nh? ti?ng Tay Ban Nha, B? ?ào Nha, Pháp, Y và Romania.

Vì là m?t ng?n ng? qu?c t? c?a tri th?c và v?n h?c, b?n than ti?ng Latin v?n ti?p t?c là m?t ph??ng ti?n dùng trong các ho?t ??ng ngo?i giao và cho s? phát tri?n trí th?c ???c ??ng nh?t v?i ch? ngh?a nhan v?n th?i Ph?c h?ng cho ??n t?n th? k? 17, và ??i v?i pháp lu?t và Giáo h?i C?ng giáo R?ma cho ??n ngày nay.

M?c dù ti?ng Hy L?p ti?p t?c là ng?n ng? c?a ?? qu?c ??ng La M?, s? phan b? ng?n ng? ? phía ??ng l?i ph?c t?p h?n. ?a s? nh?ng ng??i nói ti?ng Hy L?p s?ng ? bán ??o Hy L?p và các ??o, mi?n tay Ti?u á, các thành ph? l?n, và m?t s? vùng ven bi?n. Gi?ng nh? ti?ng Hy L?p và Latinh, ti?ng Thrace có ngu?n g?c t? h? ng?n ng? ?n-?u, gi?ng nh? m?t s? ng?n ng? ?? bi?n m?t khác ? Anatolia v?n ch? ???c ch?ng th?c t? nh?ng ch? kh?c vào th?i kì ?? qu?c. Ti?ng Albania th??ng ???c coi là h?u du? c?a ti?ng Illyri, m?c dù v?y gi? thuy?t này ?? b? m?t s? nhà ng?n ng? h?c bác b?, h? ch? tr??ng r?ng nó có ngu?n g?c t? ti?ng Daci ho?c ti?ng Thrace. Nhi?u ng?n ng? Phi-á khác nhau— ch? y?u là ti?ng Copt ? Ai C?p, và Aram ? Syria và L??ng Hà— ch?a bao gi? b? ti?ng Hy L?p thay th?. Tuy nhiên, vi?c s? d?ng ti?ng Hy L?p trên toàn th? gi?i là m?t nhan t? cho phép truy?n bá Thiên Chúa giáo, nh? ???c ch? ra th?ng qua ví d? ?ó là vi?c s? d?ng ti?ng Hy L?p trong các th? t? c?a thánh Paul.

M?t s? trích d?n liên quan ??n ti?ng Gaul vào giai ?o?n H?u c? ??i có th? ng? y r?ng nó ?? ti?p t?c ???c nói. Vào th? k? th? 2 CN, ?? có s? th?a nh?n r? ràng v? vi?c s? d?ng nó trong m?t vài phong t?c theo lu?t ??nh, bói toán và d??c ly.Sulpicius Severus, khi ?ang biên so?n vào th? k? th? 5 ? Gallia Aquitania, ?? ghi chép b?ng song ng? v?i ti?ng Gaul là ng?n ng? ??u tiên. S? t?n t?i c?a th? ng? Galatia ? Anatolia mà g?n gi?ng v?i ng?n ng? ???c nói b?i ng??i Treveri g?n Trier ?? ???c ch?ng th?c b?i Jerome (331–420), ?ng ta là ng??i có s? hi?u bi?t tr?c ti?p. ?a ph?n các h?c gi? ng?n ng? h?c l?ch s? ??u cho r?ng ti?ng Gaul th?c s? v?n còn ???c nói cho ??n t?n giai ?o?n gi?a t?i giai ?o?n cu?i th? k? th? 6 ? Pháp. B?t ch?p s? La M? hóa ?áng k? ??i v?i v?n hóa v?t ch?t b?n ??a, ti?ng Gaul ?? ???c duy trì ?? có th? s?ng sót và ?? t?n t?i ??ng th?i v?i ti?ng Latinh trong su?t hàng th? k? th?ng tr? Gaul c?a ng??i La M?. L?n cu?i cùng ti?ng Galatia ???c nh?c ??n là b?i Cyril c?a Scythopolis, ?ng tuyên b? r?ng m?t linh h?n qu? d? ?? ám m?t tu s? và khi?n cho ng??i này ch? có th? nói ti?ng Galatia, trong khi l?n cu?i cùng ti?ng Gaul ???c nh?c ??n ? Pháp là b?i Gregory c?a Tours trong giai ?o?n gi?a n?m 560 và 575, ?ng ta ghi chép r?ng m?t ?i?n th? ? Auvergne mà "???c g?i là Vasso Galatae theo ti?ng Gallia" ?? b? phá h?y và thiêu tr?i. Sau m?t th?i k? dài s? d?ng song ng?, ng? h? Gaul-La M? m?i xu?t hi?n mà bao g?m c? ti?ng Pháp ?? ???c ??nh hình b?i ti?ng Gaul theo m?t vài ph??ng di?n; trong tr??ng h?p c?a ti?ng Pháp chúng bao g?m các t? m??n và cách d?ch ph?ng theo (bao g?m oui, t? thay cho "yes"), thay ??i am, và ?nh h??ng trong cách chia ??ng t? và th? t? t?.

X? h?i

Xem thêm th?ng tin: X? h?i La M? c? ??i

M?t b?a ti?c nhi?u th? h? ???c miêu t? trên m?t b?c tranh t??ng ? Pompeii (th? k? th? 1 sau c?ng nguyên)

B?a ti?c c?a Seuso t?i Lacus Pelso (H? Balaton)

?? qu?c La M? có s? ?a d?ng v?n hóa ??c bi?t, cùng v?i "m?t kh? n?ng g?n k?t ?áng kinh ng?c h?n n?a" ?? t?o ra m?t y th?c v? b?n s?c chung trong khi l?i ch?a ??ng r?t nhi?u các dan t?c khác nhau n?m bên trong h? th?ng chính tr? c?a nó su?t m?t kho?ng th?i gian dài. Ng??i La M? ?? chú y ??n vi?c t?o ra các c?ng trình c?ng c?ng và nh?ng kh?ng gian thoáng ??ng chung dành cho t?t c? m?i ng??i dan nh? là các khu ch?, ??u tr??ng ?ài vòng, tr??ng ?ua ng?a và các nhà t?m, ?i?u này giúp nu?i d??ng y th?c v? "l?i s?ng La M?".

X? h?i La M? c?ng có nhi?u h? th?ng phan c?p x? h?i ch?ng chéo mà nh?ng khái ni?m hi?n ??i v? "giai c?p" trong ti?ng Anh có th? kh?ng ??i di?n m?t cách chính xác cho nó. Hai th?p k? c?a nh?ng cu?c n?i chi?n mà t? ?ó ?? giúp cho Augustus n?i lên và tr? thành nhà cai tr? duy nh?t ?? khi?n cho x? h?i truy?n th?ng ? Rome r?i vào tình tr?ng h?n lo?n và bi?n ??ng, nh?ng nó l?i kh?ng ?nh h??ng m?t cách tr?c ti?p t?i s? phan b? giàu nghèo và quy?n l?c x? h?i. T? góc nhìn c?a các t?ng l?p d??i, nó ??n gi?n ch? là thêm vào kim t? tháp x? h?i m?t ??nh chóp. Nh?ng m?i quan h? cá nhan nh? s? b?o tr?, tình b?n (Amicitia), gia ?ình, h?n nhan ?? ti?p t?c ?nh h??ng ??n các ho?t ??ng chính tr? và chính quy?n nh? d??i th?i C?ng hòa. Tuy nhiên, vào tri?u ??i c?a Nero, vi?c tìm th?y m?t c?u n? l? l?i giàu có h?n m?t c?ng dan t? do, ho?c m?t k? s? có nhi?u quy?n l?c h?n m?t nguyên l?o l?i kh?ng ph?i là m?t ?i?u b?t th??ng.

S? m?p m? chính xác h?n là s? r??m rà c?a h? th?ng phan c?p x? h?i quá c?ng nh?c d??i th?i c?ng hòa ?? d?n ??n s? gia t?ng di ??ng x? h?i d??i th?i ?? qu?c, c? theo chi?u h??ng ?i lên và ?i xu?ng, t?i m?t m?c ?? v??t xa t?t c? nh?ng x? h?i c? ??i ?? ???c ghi chép r? ràng khác. Ph? n?, n? l? ???c gi?i phóng, và n? l? có c? h?i ?? có ???c và s? d?ng ?nh h??ng theo nh?ng cách mà tr??c kia h? ít có kh? n?ng ??t ???c. ??i s?ng x? h?i trong ?? qu?c, ??c bi?t là ??i v?i nh?ng ng??i có ti?m l?c cá nhan gi?i h?n, ?? ???c thúc ??y h?n n?a b?i th?ng qua s? phát tri?n c?a các hi?p h?i t? nguy?n và h?i anh em (collegia và sodalitates) ???c hình thành cho nhi?u m?c ?ích khác nhau: các hi?p h?i ngh? nghi?p và th??ng m?i, các nhóm c?u chi?n binh, nh?ng h?i t??ng t? t?n giáo, các h?i ?n u?ng và nh?u nh?t, nh?ng ?oàn bi?u di?n ngh? thu?t, và các h?i mai táng.

M?t c?ng dan c?a Ai C?p d??i th?i La M? (chan dung xác ??p Fayum)

??a v? pháp ly

Bài chi ti?t: ??a v? trong h? th?ng pháp lu?t La M? và Quy?n c?ng dan La M?

Theo lu?t gia Gaius, s? khác bi?t ch? y?u trong "lu?t pháp nhan" c?a ng??i La M? ?ó là t?t c? m?i ng??i s? là ng??i t? do (Liberi) ho?c là n? l? (servi). T? cách pháp ly c?a ng??i t? do h?n n?a có th? ???c xác ??nh b?ng quy?n c?ng dan c?a h?. H?u h?t ng??i dan ??u gi? nh?ng quy?n h?n ch? (ch?ng h?n nh? ius Latinum,"quy?n c?a ng??i Latin"), nh?ng có quy?n ???c b?o v? v? m?t pháp lu?t và các ??c quy?n kh?ng dành cho nh?ng ng??i kh?ng có quy?n c?ng dan. Ng??i t? do kh?ng ???c coi là c?ng dan nh?ng khi sinh s?ng bên trong th? gi?i La M? thì gi? ??a v? là peregrini, kh?ng ph?i ng??i La M?. N?m 212 CN, b?ng s?c l?nh ???c bi?t ??n v?i tên g?i là Constitutio Antoniniana, hoàng ?? Caracalla ?? m? r?ng quy?n c?ng dan cho t?t c? các c? dan t? do c?a ?? qu?c. Ch? ngh?a quan bình h?p pháp này ?òi h?i m?t s? s?a ??i sau r?ng ??i v?i nh?ng pháp lu?t hi?n hành v?n ?? phan chia gi?a c?ng dan và nh?ng ng??i kh?ng ph?i c?ng dan.

Ph? n?

Bài chi ti?t: Ph? n? ? La M? c? ??i

Nh?ng ng??i ph? n? La M? t? do ???c coi là c?ng dan t? th?i nhà n??c C?ng hoà cho t?i th?i ?? qu?c, nh?ng h? kh?ng có quy?n b? phi?u hay n?m gi? ch?c v? chính tr?, ho?c ph?c v? trong quan ??i. ??a tr? sinh ra t? ng??i m? có quy?n c?ng dan thì c?ng s? có ???c ?i?u này, th? hi?n b?ng cách nói ex duobus civibus Romanis natos ("tr? em sinh ra b?i hai c?ng dan La M?"). M?t ng??i ph? n? La M? gi? tên h? c?a gia ?ình mình (nomen) trong su?t cu?c ??i. Con cái th??ng l?y theo tên c?a ng??i cha, nh?ng vào th?i kì ?? qu?c, ??i khi l?i s? d?ng m?t ph?n tên c?a ng??i m? cho tên c?a h?, ho?c th?m chí s? d?ng nó ?? thay th?.

?nh trái: M?t b?c tranh t??ng La M? v? m?t thi?u n? tóc vàng hoe ?ang ??c m?t v?n b?n, Phong cách Pompeii th? T? (60–79 AD), Pompeii, Y
?nh ph?i: B?c t??ng ??ng (th? k? 1 CN) c?a m?t ng??i ph? n? ?ang ??c sách, d?a theo b?n g?c th?i k? Hy L?p hóa

Hình thái h?n nhan c? x?a manus trong ?ó ng??i ph? n? ph?i l? thu?c vào uy quy?n c?a ng??i ch?ng ?? ???c b?i b? m?t cách r?ng kh?p vào th?i kì ?? qu?c, và m?t ng??i ph? n? ?? l?p gia ?ình có quy?n gi? l?i quy?n s? h?u v?i b?t k? c?a h?i m?n nào mà h? s? h?u. V? m?t pháp ly, h? v?n n?m d??i th?m quy?n pháp ly c?a ng??i cha, b?t k? là h? ?? ?i l?y ch?ng ?i ch?ng n?a và ch? khi nào ng??i cha qua ??i, h? m?i ???c t? do v? m?t pháp ly. S? s?p ??t này là m?t trong nh?ng y?u t? v? m?c ?? ??c l?p c?a ph? n? La M? ???c h??ng khi so sánh v?i nh?ng ng??i ph? n? c?a nh?ng n?n v?n hóa c? ??i khác và cho t?i t?n th?i k? hi?n ??i: m?c dù h? ph?i tr? l?i cha mình v? nh?ng v?n ?? pháp ly, h? kh?ng b? ràng bu?c b?i s? giám sát tr?c tri?p c?a ng??i cha trong ??i s?ng hàng ngày, và ng??i ch?ng kh?ng có quy?n l?c pháp ly ??i v?i h?. M?c dù ??i v?i nh?ng ng??i ch? k?t h?n m?t l?n duy nh?t, s? là m?t ni?m t? hào khi là "m?t ?àn ?ng -m?t ph? n?" (univira), có r?t ít s? k? th? ??i v?i vi?c ly d?, hay là nhanh chóng tái h?n sau khi m?t m?t ng??i ch?ng do qua ??i ho?c ly h?n.

Ng??i con gái có quy?n th?a k? bình ??ng v?i ng??i con trai n?u ng??i cha c?a h? qua ??i mà kh?ng ?? l?i m?t di chúc. M?t ng??i m? La M? c?a quy?n s? h?u tài s?n và nh??ng l?i nó khi th?y phù h?p, bao g?m thi?t l?p các ?i?u kho?n trong di chúc c?a mình, ?i?u này khi?n h? có ?nh h??ng r?t l?n v?i nh?ng ng??i con trai c?a h? ngay c? khi nh?ng ng??i con trai c?a h? ?? tr??ng thành.

Là m?t ph?n trong c?i cách c?a Augustus nh?m kh?i ph?c l?i ??o ??c truy?n th?ng và tr?t t? x? h?i, lu?t ??o ??c ?? c? g?ng ?? ch?nh ??n l?i ??o ??c c?a ?àn ?ng và ph? n? nh? là m?t bi?n pháp ?? thúc ??y "các giá tr? gia ?ình". D??i th?i c?ng hòa T?i ngo?i tình là m?t chuy?n gia ?ình riêng t?, nó ?? b? hình s? hóa và ???c ??nh ngh?a chung là m?t hành vi tình d?c b?t chính (stuprum) mà di?n ra gi?a m?t c?ng dan nam và m?t ph? n? có ch?ng, ho?c gi?a m?t ng??i ph? n? có ch?ng v?i b?t c? nam gi?i nào kh?ng ph?i là ch?ng c?a h?. Nhà n??c ?? khuy?n khích vi?c sinh con: m?t ng??i ph? n? n?u sinh ???c 3 ng??i con thì s? ???c ban t?ng nh?ng huy ch??ng mang tính t??ng tr?ng và quy?n t? do v? m?t pháp ly l?n h?n (ius trium liberorum).

B?i vì h? có t? cách pháp ly là c?ng dan và m?c ?? t? do nh?t ??nh, ph? n? có th? s? h?u tài s?n, ky k?t các h?p ??ng, và tham gia vào vi?c kinh doanh, bao g?m v?n t?i b?ng tàu th?y, s?n xu?t, và cho vay. Nh?ng b?n kh?c trên kh?p ?? qu?c t?n vinh ph? n? nh? là ng??i b?o tr? trong vi?c tài tr? cho các c?ng trình c?ng c?ng, ?ay là d?u hi?u cho th?y h? có th? ?? có ???c và tùy y s? d?ng s? giàu có ?áng k? này; ch?ng h?n nh? c?ng trình Kh?i hoàn m?n c?a nhà Sergii ???c Salvia Postuma tài tr?, bà là thành viên c?a gia t?c ???c vinh danh này, và c?ng trình xay d?ng l?n nh?t t?i khu ch? ? Pompeii ???c Eumachia tài tr?, bà ta là m?t n? t? t? c?a n? th?n Venus.

N? l? và pháp lu?t

Bài chi ti?t: Ch? ?? N? l? ? La M? c? ??i

D??i tri?u ??i c?a Augustus, có ??n 35% ng??i dan ? Y là n? l?, ?i?u này khi?n cho La M? tr? thành m?t trong n?m "x? h?i n? l?" trong l?ch s?, trong ?ó nh?ng ng??i n? l? chi?m ít nh?t m?t ph?n n?m dan s? và ?óng m?t vai trò quan tr?ng trong n?n kinh t?. Ch? ?? n? l? là m?t ch? ?? ph?c t?p kh?ng nh?ng ch?ng ?? c?u trúc x? h?i truy?n th?ng c?a ng??i La M? mà còn ?óng vai trò h?u ích trong n?n kinh t?. Trong m?i tr??ng ?? th?, n? l? có th? là các chuyên gia nh? th?y giáo, th?y thu?c, ??u b?p, ng??i gi? s? sách, ngoài ra thì ph?n l?n các n? l? ?? qua hu?n luy?n ho?c kh?ng có k? n?ng thì lao ??ng ? trong các h? gia ?ình ho?c các c?ng x??ng. Các ngành n?ng nghi?p và c?ng nghi?p, ch?ng h?n nh? xay xát và khai thác m?, ??u d?a trên vi?c khai thác s?c lao ??ng c?a n? l?. Bên ngoài ??t Y, n? l? chi?m trung bình kho?ng t? 10 ??n 20 ph?n tr?m dan s?, ? t?nh Ai C?p thu?c La M? thì l?i th?a th?t nh?ng t?p trung nhi?u h?n ? m?t s? vùng c?a Hy L?p. Vi?c m? r?ng quy?n s? h?u ??t canh tác và các ngành c?ng nghi?p c?a ng??i La M? s? b? ?nh h??ng t? th?c ti?n c?a ch? ?? n? l? ? các t?nh. M?c dù ch? ?? n? l? th??ng ???c ?ánh giá là ?ang trong quá trình suy tàn vào th? k? th? 3 và th? 4, nó v?n là m?t ph?n kh?ng th? thi?u c?a x? h?i La M? cho t?i t?n th? k? th? 5. Ch? ?? n? l? ?? ch?m d?t d?n d?n vào th? k? th? 6 và th? 7 cùng v?i s? suy tàn c?a các trung tam ?? th? ? phía Tay và s? tan r? c?a n?n kinh t? ?? qu?c ph?c t?p mà ?? t?o ra nhu c?u cho nó.

N? l? gi? t?m b?ng vi?t cho ng??i ch? nhan (phù ?iêu ??n t? m?t c? quan tài th? k? th? 4)

Pháp lu?t liên quan ??n ch? ?? n? l? là "c?c k? ph?c t?p". Theo lu?t La M?, n? l? ???c coi là tài s?n và kh?ng có ??a v? pháp ly. H? có th? ph?i ch?u các hình th?c nh?c hình v?n kh?ng th??ng ???c áp d?ng ??i v?i c?ng dan, bóc l?t tình d?c, tra t?n, và hành quy?t n? l? mà kh?ng c?n xét x?. M?t n? l? b? c??ng b?c thì kh?ng ph?i là m?t v?n ?? quan tr?ng trong pháp lu?t b?i l? t?i hi?p dam ch? có th? b? t?ng giam n?u ?ó là ng??i t? do; Ng??i ch? n? có quy?n kh?i t? ng??i c??ng b?c n? l? c?a mình vì ?? làm thi?t h?i tài s?n theo Lu?t Aquilia N? l? có hình th?c h?n nhan kh?ng ???c pháp lu?t c?ng nh?n ???c g?i là conubium, nh?ng ??i khi h?n nhan c?a h? ???c c?ng nh?n, và n?u c? hai ???c tr? t? do thì h? có th? k?t h?n. Sau nh?ng cu?c chi?n tranh n? l? d??i th?i C?ng hòa, pháp lu?t d??i tri?u ??i c?a Augustus và nh?ng ng??i k? v? ?ng ?? cho th?y m?t chi?u h??ng quan tam ??n vi?c ki?m soát các m?i ?e d?a t? các cu?c kh?i ngh?a th?ng qua vi?c h?n ch? kích th??c c?a các nhóm lao ??ng, và vi?c s?n lùng n? l? b? tr?n.

Ban ??u, n? l? s? ???c mua l?i t? quan ??i b?i các ??i ly bán bu?n, sau ?ó h? s? ???c ?em bày bán c?ng khai t?i các khu ch? ho?c th?m chí là các c?a hàng. N? l? b? giao bán t?i các gian hàng b? bu?c ph?i ??ng trong tình tr?ng kh?a than hoàn toàn, và trên c? m?i ng??i n? l? ?êu ?eo m?t t?m th? cung c?p các th?ng tin v? ngu?n g?c, s?c kh?e, tính cách, trí th?ng minh, giáo d?c và các th?ng tin khác c?a h? cho ng??i mua. Th??ng thì ng??i ta s? ?a chu?ng các n? l? kh?e m?nh, và ?u tiên n? l? ?àn ?ng h?n. N? l? tr? em có giá th?p h?n n? l? ng??i l?n. N? l? có th? ???c ?em hoàn tr? l?i sau sáu tháng n?u nh? h? có nh?ng khuy?t ?i?m kh?ng ???c bi?u hi?n ? qu?y giao bán, ho?c n?u nh? h? làm cho ng??i ch? thua l?. Giao d?ch n? l? ???c giám sát b?i các quan ch?c tài chính La M? ???c g?i là Quaestor (quan coi qu?c kh?).

V? m?t pháp lu?t, m?t n? l? kh?ng th? s? h?u tài s?n, nh?ng n?u m?t n? l? qu?n ly vi?c kinh doanh, ng??i này có th? ???c trao cho m?t tài kho?n cá nhan ho?c qu? (peculium) mà có th? s? d?ng nh? th? nó là c?a riêng mình. Các ?i?u kho?n c?a tài kho?n này khác nhau tùy thu?c vào m?c ?? tin t??ng và h?p tác gi?a ng??i ch? n? v?i n? l?: m?t n? l? v?i n?ng khi?u kinh doanh có th? ???c cho phép dành nhi?u th?i gian cho vi?c t?o ra l?i nhu?n, và có th? ???c phép th?a k? peculium, ng??i này còn qu?n ly các n? l? khác trong gia ?ình c?a ch? n?. Trong m?t h? gia ?ình ho?c n?i làm vi?c, m?t h? th?ng c?p b?c gi?a các n? l? có th? t?n t?i, v?i m?t n? l? có ?óng vai trò là ?ng ch? c?a n? l? khác.

Theo th?i gian, n? l? ?? d?n nh?n ???c s? b?o v? c?a pháp lu?t, trong ?ó h? có quy?n n?p ??n khi?u n?i ch?ng l?i ng??i ch? c?a h?. M?t d? lu?t bu?n bán có th? ch?a m?t ?i?u kho?n quy ??nh r?ng các n? l? kh?ng ???c phép s? d?ng cho n?n m?i dam, tuy r?ng gái m?i dam ? La M? c? ??i th??ng là n? l?. V?i vi?c bùng phát bu?n bán n? l? thái giám trong nh?ng n?m cu?i th? k? 1 CN ?? thúc ??y ??o lu?t trong ?ó c?m thi?n m?t n? l? trái v?i y mu?n c?a h? "vì ham mu?n ho?c l?i ích." Hoàng ?? Claudius ?? tuyên b? r?ng n?u m?t n? l? b? ch? nhan b? r?i, anh ta s? tr? thành ng??i t? do. Nero ?? trao cho n? l? quy?n khi?u n?i ch?ng l?i ch? nhan c?a h? t?i m?t tòa án. Và d??i th?i Antoninus Pius, m?t ch? nhan gi?t m?t n? l? mà kh?ng có ly do chính ?áng có th? b? xét x? vì t?i gi?t ng??i. T? gi?a ??n cu?i th? k? th? 2 sau C?ng nguyên, vi?c n? l? phàn nàn v? s? ??i x? tàn nh?n ho?c kh?ng c?ng b?ng c?a ch? s? h?u ??i v?i h? ?? tr? nên r?t ph? bi?n. Vì h?u h?t n? l? La M? có th? d? dàng trà tr?n vào dan chúng n?u h? tr?n thoát, các ch? s? h?u th??ng ng?n c?n n? l? b? tr?n b?ng cách ??t x?m lên trán h? nh?ng dòng ch? nh? "T?i là m?t k? tr?n ch?y!" ho?c "?óng thu?" n?u n? l? thu?c s? h?u c?a nhà n??c La M?. Vì ly do này, n? l? th??ng ?eo nh?ng t?m b?ng ?? ?? che ?i hình x?m c?a h? khi tr?n thoát.

L? h?i Saturnalia, ???c t? ch?c vào ngày 17 tháng 12 theo L?ch Julian, là m?t d?p hi?m hoi mà ng??i n? l? có th? t?m th?i ???c h??ng nh?ng quy?n nh? ng??i t? do. Vào d?p l? này, n? l? s? ???c th??ng th?c m?t b?a ti?c th?nh so?n, ???c ?ánh b?c, th?m chí ???c quy?n ch? trích ho?c t? ra thi?u t?n tr?ng ??i v?i ch? nhan mà kh?ng b? tr?ng ph?t. M?t s? ngu?n còn ?? c?p ??n vi?c ng??i ch? và n? l? ?? ?n t?i cùng nhau, hay ng??i ch? ?? ph?c v? b?a ?n cho các n? l? c?a mình nh? m?t cách ?? t?n vinh h?.

Ch? ?? n? l? c?a La M? kh?ng d?a trên ch?ng t?c. N? l? ???c ??a ??n t? kh?p các vùng ??t ? chau ?u và ??a Trung H?i, bao g?m Gaul, Hispania, ??c, Britannia, khu v?c Balkan, Hy L?p... Nói chung, n? l? ? Y là nh?ng ng??i Y b?n x?, cùng v?i n? l? ngo?i qu?c sinh ra ? bên ngoài ??t Y chi?m thi?u s? (bao g?m c? n? l? và n? l? ???c tr? t? do) ??c tính kho?ng 5% v? t?ng s? ? kinh ?? vào giai ?o?n ??nh cao c?a nó, ?ay là n?i mà s? l??ng c?a h? là l?n nh?t. Nh?ng ng??i ??n t? bên ngoài ??t Y ch? y?u là ng??i g?c Hy L?p, trong khi ng??i Do Thái ch?a bao gi? ???c ??ng hóa hoàn toàn vào x? h?i La M?. Nh?ng n? l? này (??c bi?t là ng??i ngo?i qu?c) có t? l? t? vong cao h?n và t? l? sinh th?p h?n nh?ng n? l? b?n ??a, và th?m chí ??i khi h? d? b? tr?c xu?t hàng lo?t. Tu?i ??i trung bình ???c ghi l?i vào th?i ?i?m qua ??i c?a n? l? ? Rome là c?c k? th?p: 17 tu?i r??i (17.2 cho nam; 17.9 cho n?).

Trong giai ?o?n bành tr??ng d??i th?i C?ng hòa khi ch? ?? n? l? ?? tr? nên ph? bi?n, tù nhan chi?n tranh là m?t ngu?n cung c?p n? l? chính và cu?c chinh ph?c Hy L?p ?? ?em v? Rome thêm m?t s? n? l? có tay ngh? cao và c? n? l? có h?c th?c. N? l? c?ng ???c bu?n bán trong các khu ch?, và ??i khi ???c bán b?i nh?ng tên c??p bi?n. Tr? s? sinh b? b? r?i và vi?c t? bán mình làm n? l? c?a nh?ng ng??i nghèo là nh?ng ngu?n khác. Ng??c l?i, Vernae, là nh?ng n? l? "cay nhà lá v??n" ???c sinh ra t? nh?ng n? n? l? trong các h? gia ?ình ? thành th? ho?c trong m?t ?i?n trang ??ng quê ho?c n?ng tr?i. M?c dù h? kh?ng có t? cách pháp ly ??c bi?t, n?u nh? ng??i ch? ng??c ??i ho?c kh?ng nu?i n?ng vernae c?a mình thì s? ph?i ??i m?t v?i s? chê bai c?a x? h?i, b?i vì h? ???c coi là m?t ph?n trong familia c?a ng??i này, h? gia ?ình, và trong m?t s? tr??ng h?p có th? th?c s? là con cái c?a nh?ng ?àn ?ng t? do trong gia ?ình.

Nh?ng n? l? có tay ngh? cao ho?c h?c th?c có th? tích l?y ???c m?t peculium ?? l?n ?? mua l?i s? t? do c?a h?, ho?c ???c ch? n? gi?i phóng. Vi?c gi?i phóng n? l? ?? tr? nên ?? th??ng xuyên t?i m?c vào n?m 2 tr??c C?ng nguyên m?t ??o lu?t (Lex Fufia Caninia) ?? ???c ban hành trong ?ó gi?i h?n s? l??ng n? l? mà m?t ch? n? ???c cho phép gi?i phóng trong di chúc c?a mình.

N? l? ???c gi?i phóng

Bình ??ng di c?t h?a táng c?a n? l? ???c gi?i phóng Tiberius Claudius Chryseros và hai n? gi?i, có th? là v? và con gái c?a ?ng ta.

Rome khác v?i các thành bang Hy L?p ? ch? cho phép nh?ng ng??i n? l? ???c gi?i phóng tr? thành c?ng dan. Sau khi ???c gi?i phóng, m?t n? l? ?? t?ng thu?c v? m?t c?ng dan La M? ???c h??ng quy?n t? do t? ng??i ch? s? h?u và c? quy?n t? do chính tr? th?c s? (Libertas), trong ?ó có c? quy?n b?u c?. M?t n? l? có ???c quy?n Libertas thì ???c g?i là m?t libertus ("ng??i ???c gi?i phóng", Liberta ??i v?i n?) trong m?i quan h? v?i ch? c? c?a mình, ng??i ch? c? s? tr? thành ng??i b?o tr? c?a h? (Patronus): hai bên ti?p t?c có nh?ng ngh?a v? th?ng th??ng và h?p pháp v?i nhau. Nh?ng ng??i n? l? ???c gi?i phóng còn ???c x?p vào m?t t?ng l?p x? h?i, nói chung g?i là libertini, m?c dù các nhà v?n sau ?ó s? d?ng thu?t ng? libertus và libertinus.

M?t libertinus kh?ng có quy?n n?m gi? các ch?c v? c?ng ho?c là giáo s? t?i cao c?a nhà n??c, nh?ng ng??i này có th? ?óng m?t vai trò c?a m?t giáo s? trong t?n giáo th? cúng hoàng ??. ?ng ta c?ng kh?ng th? k?t h?n v?i m?t ng??i ph? n? t? m?t gia ?ình thu?c t?ng l?p nguyên l?o, c?ng nh? b?n than ?ng ta kh?ng ???c phép ??ng vào hàng ng? nguyên l?o, nh?ng vào th?i kì ??u c?a ?? qu?c, nh?ng n? l? ???c gi?i phóng ?? gi? v? trí ch? ch?t trong b? máy quan liêu c?a chính ph? nhi?u t?i m?c Hadrianus ?? ph?i h?n ch? s? tham gia c?a h? b?ng pháp lu?t. B?t k? ??a tr? nào ???c m?t n? l? ???c gi?i phóng sinh ra thì ??u là ng??i t? do, v?i ??y ?? các quy?n c?ng dan.

S? th?ng ti?n thành c?ng c?a nh?ng n? l? ???c gi?i phóng—th?ng qua ?nh h??ng chính tr? trong vi?c ph?ng s? ?? qu?c ho?c th?ng qua s? giàu có—là m?t ??c tr?ng c?a x? h?i ?? qu?c th?i k? ??u. S? thành c?ng c?a m?t nhóm nh?ng n? l? ???c gi?i phóng xu?t s?c này ?? ???c ch?ng th?c b?ng nh?ng b?n kh?c trên kh?p ?? qu?c, và b?i vi?c s? h?u m?t s? ng?i nhà xa hoa nh?t t?i Pompeii, ch?ng h?n nh? ng?i nhà c?a gia ?ình Vettii. Tuy nhiên, nh?ng ng??i này c?ng th??ng b? gi?i quy t?c khinh mi?t và gán cho bi?t danh "Nouveau riche" (nh?ng ng??i giàu có th? t?c).

Vi?c gi?i phóng n? l? th??ng ???c t? ch?c trong m?t bu?i l? c?ng khai, ???c th?c hi?n tr??c s? ch?ng ki?n c?a m?t s? quan ch?c nhà n??c. Ch? s? h?u s? ch?m vào ??u ng??i n? l? b?ng m?t chi?c g?y và tuyên b? r?ng anh (c?) ta ???c t? do. Tuy v?y các nghi th?c ??n gi?n h?n ??i khi ???c s? d?ng, ch?ng h?n nh? ch? s? h?u tuyên b? tr? t? do cho m?t n? l? tr??c m?t b?n bè và gia ?ình, ho?c ch? là m?t l?i tuyên b? trong b?a t?i gia ?ình. M?t chi?c m? ph?t ???c g?i là Pileus s? ???c trao cho các n? l? m?i ???c gi?i phóng này.

H? th?ng ??ng c?p

Xem thêm: Vi?n nguyên l?o c?a ?? qu?c La M?, T?ng l?p K? s?, và Curiales

T? La tinh Ordo (s? nhi?u ordines) ?? c?p ??n m?t s? phan bi?t x? h?i, nó ???c d?ch sang ti?ng Anh v?i nhi?u ngh?a khác nhau là "giai c?p, t?ng l?p, ??ng c?p", nh?ng kh?ng có cái nào trong s? ?ó là chính xác. M?t trong nh?ng m?c ?ích c?a vi?c ?i?u tra dan s? La M? ?ó là xác ??nh m?t cá nhan thu?c v? Ordo nào. Hai ordines cao nh?t ? Rome là t?ng l?p nguyên l?o và k? s?. Bên ngoài Rome, decurion, hay còn ???c g?i là curiales (ti?ng Hy L?p:bouleutai), là Ordo th?ng tr? cao nh?t c?a m?i m?t thành ph? riêng l?.

M?nh v? c?a m?t chi?c quách m? t? Gordianus III và các nguyên l?o (th? k? 3)

Vi?n nguyên l?o c?a ?? qu?c La M? là m?t t? ch?c chính tr? ?? t?n t?i t? khi n?n v?n minh La M? c? ??i ra ??i. Vi?n nguyên l?o ?? n?m gi? vai trò quan tr?ng trong ??i s?ng chính tr? th?i k? C?ng hòa. Sau khi C?ng hòa La M? s?p ??, cán can quy?n l?c theo hi?n pháp ?? chuy?n t? " Vi?n nguyên l?o La M? " sang "Hoàng ?? La M?". K? t? th?i hoàng ?? ??u tiên là Augustus, Hoàng ?? và Vi?n nguyên l?o v? danh ngh?a là hai nhánh chính ph? ??ng ??ng. Tuy nhiên, trên th?c t?, quy?n l?c th?c s? c?a Vi?n nguyên l?o là kh?ng ?áng k?, vì Hoàng ?? n?m gi? quy?n l?c th?c s?. Do ?ó, t? cách thành viên trong Vi?n nguyên l?o ch? còn là ??c mu?n s? h?u b?i các cá nhan mu?n tìm ki?m uy tín và v? th? trong x? h?i, thay vì tìm ki?m quy?n l?c th?c t?. Trong tri?u ??i c?a các Hoàng ?? ??u tiên, các quy?n l?p pháp, t? pháp và b?u c? ??u ???c chuy?n t? "H?i ??ng th??ng dan " sang Vi?n nguyên l?o. Tuy nhiên, do s? ki?m soát mà Hoàng ?? n?m gi? ??i v?i Vi?n nguyên l?o là tuy?t ??i, Vi?n nguyên l?o ?? tr? thành m?t c?ng c? ?? Hoàng ?? th?c thi các quy?n l?c c?a mình.

"Nguyên l?o", b?n than nó kh?ng ph?i là m?t ch?c v? ???c b?u ch?n ? La M? c? ??i, m?i m?t cá nhan ???c nh?n vào Vi?n nguyên l?o sau khi ?ng ta ?? ???c b?u và gi? ch?c v? là m?t th?m phám hành pháp ít nh?t m?t nhi?m kì. M?t nguyên l?o c?ng ph?i ?áp ?ng m?t yêu c?u v? tài s?n t?i thi?u là 1 tri?u sestertii, v?n ???c xác ??nh b?i nh?ng cu?c ?i?u tra dan s?. Nero ?? ban t?ng nhi?u ti?n b?c cho m?t s? nguyên l?o t? các dòng h? lau ??i nh?ng nay h? ?? tr? nên quá nghèo kh? ?? có th? ?? ?i?u ki?n. Kh?ng ph?i t?t c? nh?ng ng??i có ?? ?i?u ki?n Ordo senatorius ??u ???c l?a ch?n vào m?t v? trí trong Vi?n nguyên l?o, h? ???c yêu c?u ph?i có n?i c? trú h?p pháp t?i Rome. Hoàng ?? th??ng b? sung nh?ng v? trí còn khuy?t trong h?i ??ng 600 thành viên b?ng cách b? nhi?m.. Con trai c?a m?t nguyên l?o thu?c Ordo senatorius c?ng ph?i h?i ?? ?i?u ki?n riêng c?a mình thì c?ng m?i ???c ch?p nh?n vào Vi?n Nguyên L?o. M?t nguyên l?o có th? b? m?t gh? n?u ?ng ta vi ph?m tiêu chu?n ??o ??c: ví d? nh? ?ng ta b? c?m k?t h?n v?i m?t ph? n? ???c tr? t? do ho?c chi?n ??u trong ??u tr??ng.

D??i tri?u ??i c?a Nero, các nguyên l?o ch? y?u v?n t? Rome và các vùng ??t khác c?a Y cùng v?i m?t s? ??n t? bán ??o Iberia và mi?n nam n??c Pháp; Nh?ng ng??i ??n t? các t?nh nói ti?ng Hy L?p ? phía ??ng b?t ??u ???c thêm vào d??i th?i Vespasianus V? nguyên l?o ??u tiên t?i t? t?nh Cappadocia phía ??ng ?? ???c th?a nh?n d??i tri?u ??i Marcus Aurelius. D??i th?i tri?u ??i Severus (193–235), các nguyên l?o ng??i Y ch? chi?m ch?a ??n m?t n?a Vi?n nguyên l?o. Vào th? k? th? 3 CN, n?i ? c? ??nh t?i Rome ?? kh?ng còn là ?i?u c?n thi?t n?a, và nh?ng b?n kh?c ch?ng th?c r?ng các v? nguyên l?o ?? ho?t ??ng chính tr? và t? ra hào phóng ? quê nhà c?a mình (patria).

Các nguyên l?o ?? có m?t v?ng hào quang uy tín và là t?ng l?p th?ng tr? truy?n th?ng c?a nh?ng ng??i n?i lên th?ng qua honorum cursus, con ???ng c?a s? nghi?p chính tr?, nh?ng t?ng l?p k? s? c?a ?? qu?c l?i th??ng n?m gi? s? giàu có và nhi?u quy?n l?c chính tr? h?n. Thành viên c?a t?ng l?p k? s? ???c c?n c? vào tài s?n, vào nh?ng ngày ??u c?a Rome, equites hay k? s? ?? ???c phan bi?t b?i vi?c h? có kh? n?ng tham gia l?c l??ng k? binh trong quan ??i (nh?ng "k? binh c?a nhan dan"), nh?ng vào th?i ?? qu?c, vi?c tham gia k? binh ?? ???c tách riêng M?t ng??i ???c coi là m?t k? s? n?u nh? ?ng ta có giá tr? tài s?n là 400.000 sesterces và ba th? h? trong gia ?ình sinh ra là ng??i t? do thì m?i ?? ?i?u ki?n. Cu?c ?i?u tra dan s? vào n?m 28 tr??c C?ng nguyên ?? cho th?y có m?t s? l??ng l?n nh?ng ng??i ?? ?i?u ki?n, và trong n?m 14 CN, m?t ngàn k? s? ?? ???c ghi nh?n ch? riêng t?i Cadiz và Padua. T?ng l?p k? s? còn n?i lên th?ng qua con ???ng binh nghi?p (tres militiae) ?? n?m gi? các ch?c v? quan tr?ng nh? Thái thú và Ki?m sát tr??ng trong chính quy?n ?? qu?c.

S? n?i lên c?a các nguyên l?o và k? s? ??n t? các t?nh là m?t khía c?nh c?a bi?n ??ng x? h?i trong ba th? k? ??u c?a ?? qu?c. T?ng l?p quy t?c La M? d?a trên s? c?nh tranh và kh?ng gi?ng v?i t?ng l?p quy t?c chau ?u sau này, m?t gia ?ình La M? kh?ng th? duy trì v? th? c?a nó ch? ??n thu?n th?ng qua th?a k? ho?c có ???c quy?n s? h?u ??t ?ai. ???c ??ng vào nh?ng ordines cao h?n mang ??n s? ?u ??i và ??c quy?n, nh?ng nó c?ng ?i kèm v?i m?t s? trách nhi?m. Vào th?i c? ??i, m?i m?t thành ph? ??u ph?i tr?ng ??i vào s? tài tr? ??n t? nh?ng c?ng dan có ?nh h??ng c?a nó cho các c?ng trình c?ng c?ng, các s? ki?n, và nh?ng bu?i l? (munera), thay vì là t? thu? mà v?n ch? y?u dùng cho quan ??i. ?? duy trì ??a v? thì ?òi h?i m?i ng??i ??u ph?i có nh?ng kho?n chi tiêu cá nhan l?n. Nh?ng Decurion ?? tr? nên quan tr?ng ??i v?i ho?t ??ng c?a các thành ph? t?i m?c vào giai ?o?n cu?i c?a ?? qu?c, khi mà nh?ng thành viên c?a H?i ??ng thành ph? ngày càng tr? nên ít d?n, nh?ng ng??i ?? ??ng vào Vi?n nguyên l?o l?i ???c chính quy?n trung ??ng khuy?n khích t? b? v? trí c?a mình và tr? v? quê h??ng, trong m?t n? l?c ?? duy trì các ho?t ??ng dan s?.

Vào giai ?o?n cu?i c?a ?? qu?c, các dignitas ("giá tr?, s? kính tr?ng") ?i kèm v?i hàng ng? nguyên l?o và k? s? còn ???c ?? cao h?n n?a b?ng các t??c hi?u nh? là vir illustris, "ng??i n?i ti?ng". Danh x?ng clarissimus (ti?ng Hy L?p lamprotatos) ???c s? d?ng ?? ch? r? dignitas c?a m?t nguyên l?o nào ?ó và gia ?ình c?a h? bao g?m c? ph? n?. "Các th? h?ng" c?a ??a v? k? s? ?? gia t?ng nhanh. Nh?ng k? s? ph?c v? ?? qu?c ???c x?p h?ng theo m?c l??ng (sexagenarius, 60,000 sesterce m?i n?m; centenarius, 100,000; ducenarius, 200,000). T??c hi?u eminentissimus, "xu?t s?c nh?t" (ti?ng Hy L?p exoch?tatos) ???c dành cho nh?ng k? s? ?? t?ng là Pháp quan thái thú.

S? b?t bình ??ng

M?t con báo t?n c?ng m?t ng??i b? k?t án t?i ??u tr??ng (tranh kh?m th? k? 3 t? Tunisia)

Khi mà nguyên t?c v? s? bình ??ng c?a các c?ng dan tr??c pháp lu?t th?i c?ng hòa b? lu m? d?n, các ??c quy?n mang tính bi?u t??ng và x? h?i c?a t?ng l?p th??ng l?u d?n s? phan c?p m?t cách kh?ng chính th?c ? bên trong x? h?i La M? thành hai t?ng l?p ?ó là nh?ng ng??i n?m gi? quy?n cao ch?c tr?ng (honestiores) và nh?ng ng??i thu?c t?ng l?p th?p kém (humiliores). Nói chung, honestiores là nh?ng thành viên c?a ba "giai c?p" trên, cùng v?i m?t s? s? quan quan ??i. Vi?c c?p quy?n c?ng dan cho t?t c? c? dan vào n?m 212 d??ng nh? ?? thúc ??y s? c?nh tranh gi?a các t?ng l?p th??ng l?u v?n có ??a v? cao h?n h?n các c?ng dan khác, ?i?u này ?? ???c kh?ng ??nh ??c bi?t là trong h? th?ng t? pháp Vi?c k?t án ph? thu?c vào s? ?ánh giá c?a v? viên ch?c ch? t?a ??i v?i "giá tr?" t??ng x?ng (dignitas) c?a b? cáo: m?t honestior có th? tr? m?t kho?n ph?t khi b? k?t t?i ??i v?i m?t t?i mà có th? s? là m?t tr?n ?òn roi dành cho m?t humilior.

D??i th?i c?ng hoà, nh?ng ng??i t? do hi?m khi ph?i nh?n án t? hình ngay c? trong tr??ng h?p m?t v? án ? kinh ??, nó có th? di?n ra nhanh và t??ng ??i ít ?au ??n ??i v?i các c?ng dan ???c coi là "?áng kính tr?ng h?n" c?a ?? qu?c, trong khi nh?ng ng??i b? coi là th?p kém h?n có th? ph?i tr?i qua nhi?u ki?u tra t?n và ?ón nh?n m?t cái ch?t t? t? mà tr??c kia v?n dành cho n? l?, ch?ng h?n nh? là ?óng ?inh và x? t? b?ng ??ng v?t gi?ng nh? là m?t c?nh t??ng trong ??u tr??ng. Trong giai ?o?n ??u th?i k? ?? qu?c, nh?ng ng??i ?? c?i sang ??o Thiên Chúa có th? b? m?t ??a v? là honestiores c?a h?, ??c bi?t là n?u h? t? ch?i th?c hi?n các khía c?nh t?n giáo trong ngh?a v? c?ng dan c?a mình, và do v?y h? tr? thành ??i t??ng b? tr?ng ph?t mà t?o ra ti?n ?? cho s? t? vì ??o.

Chính quy?n và quan ??i

Bài chi ti?t: Hi?n pháp c?a ?? qu?c La M?

B?c t??ng ph?c d?ng miêu t? Augustus là Jove, ?ng ?ang n?m gi? m?t quy?n tr??ng và m?t qu? c?u (n?a ??u th? k? 1 CN).

Ba tr? c?t quan tr?ng c?a chính quy?n ?? qu?c La M? ?ó là chính quy?n trung ??ng, quan ??i, và chính quy?n ??a ph??ng. Quan ??i thi?t l?p s? ki?m soát ??i v?i các vùng ??t th?ng qua chi?n tranh, nh?ng sau khi m?t thành ph? ho?c m?t dan t?c ?? ch?u khu?t ph?c, thì quan ??i l?i ??m nhi?m nhi?m v? gi? gìn tr?t t?: b?o v? các c?ng dan La M? (sau n?m 212 CN, là v?i t?t c? c? dan t? do c?a ?? qu?c), các vùng ??t n?ng nghi?p mà nu?i s?ng h?, và ??a ?i?m t?n giáo Vi?c h?p tác v?i t?ng l?p quy t?c ??y quy?n l?c ? các ??a ph??ng là ?i?u c?n thi?t ?? duy trì tr?t t?, thu th?p th?ng tin, và t?ng thêm ngu?n thu cho ngan kh?. Ng??i La M? th??ng ti?n hành l?i d?ng tình tr?ng chia r? chính tr? n?i b? b?ng cách ?ng h? m?t trong hai phe: theo nh? quan ?i?m c?a Plutarch "?ó là s? b?t hòa gi?a các phe phái trong các thành ph? mà d?n ??n vi?c m?t quy?n t? cai qu?n".

Các c?ng ??ng ch?ng minh ???c lòng trung thành v?i Rome s? gi? l?i ???c nh?ng lu?t l? riêng, và ??ng th?i có th? thu thu? t?i ??a ph??ng c?a h?, và trong tr??ng h?p ??c bi?t s? ???c mi?n thu? La M?. ??c quy?n pháp ly và s? ??c l?p m?t cách t??ng ??i là m?t ??ng l?c ?? ti?p t?c gi? ???c v? th? t?t ??i v?i Rome. S? cai qu?n c?a La M? nh? v?y ?? b? h?n ch?, nh?ng ?i?u này l?i t? ra hi?u qu? trong vi?c s? d?ng các ngu?n l?c có s?n cho nó.

Chính quy?n trung ??ng

Xem thêm: Hoàng ?? La M? và Vi?n nguyên l?o

Quy?n h?n c?a m?t v? hoàng ?? (quy?n l?c tuy?t ??i c?a ?ng) t?n t?i ít nh?t là trong ly thuy?t, g?m có "quy?n quan b?o dan" (potestas tribunicia) và "quy?n quan tr?n th? c?a Hoàng ??" (Imperium proconsulare). Trên ly thuy?t, quy?n h?n c?a quan b?o dan (t??ng t? nh? Quan b?o dan c?a ng??i bình dan c?a n?n c?ng hòa c?) khi?n cho b?n than hoàng ?? và ch?c v? c?a ?ng tr? thành b?t kh? xam ph?m, và ?em l?i cho hoàng ?? quy?n l?c ??i v?i chính quy?n dan s? c?a Roma, bao g?m c? quy?n l?c ?? ch? trì và ki?m soát vi?n nguyên l?o.

Quy?n h?n c?a quan tr?n th? (t??ng t? nh? c?a các th?ng ??c quan s?, ho?c quan tr?n th?, d??i th?i n?n C?ng hòa c?) ?? ?em l?i cho ?ng quy?n l?c ??i v?i toàn b? quan ??i La M?. ?ng c?ng ?? ???c giao nh?ng quy?n h?n, mà d??i th?i C?ng hòa, ?? ???c dành cho vi?n nguyên l?o và các h?i ??ng, bao g?m c? quy?n tuyên b? chi?n tranh, phê chu?n các hi?p ??c qu?c t?, và ?àm phán v?i các nhà l?nh ??o ngo?i qu?c.

Antoninus Pius (cai tr? t? n?m 138–161), m?c m?t chi?c toga (Hermitage Museum)

Hoàng ?? c?ng có th?m quy?n ?? th?c hi?n m?t lo?t các c?ng vi?c ?? ???c th?c hi?n b?i các ki?m duy?t viên, bao g?m c? quy?n h?n ki?m soát các thành viên c?a vi?n nguyên l?o Ngoài ra, hoàng ?? còn ki?m soát c? t?n giáo, vì t? khi là hoàng ??, ?ng c?ng lu?n lu?n ??m nhi?m ch?c Pontifex Maximus (??i T? t?) và là thành viên c?a m?i nhóm trong b?n nhóm th?y t? l?n.. Trong khi nh?ng t??c hi?u này ?? ???c ??nh r? vào th?i kì ??u c?a giai ?o?n ?? qu?c, cu?i cùng chúng c?ng b? m?t ?i, và quy?n l?c c?a hoàng ?? d?n ít tính l?p hi?n và mang nhi?u tính quan ch? h?n.

Trên th?c t?, quy?n h?n c?a m?t v? hoàng ?? và quy?n l?c c?a ?ng ???c d?a trên s? ?ng h? chính ??n t? quan ??i. ???c tr? l??ng b?i ngan kh? hoàng gia, nh?ng lính lê d??ng này c?ng ?? th? m?t l?i th? quan s? th??ng niên ?? t? lòng trung thành ??i v?i ?ng, ???c g?i là Sacramentum.

Sau khi m?t v? hoàng ?? qua ??i, trên ly thuy?t, vi?n nguyên l?o ???c quy?n l?a ch?n v? hoàng ?? m?i, nh?ng h?u h?t các hoàng ?? ??u ?? ch?n ng??i k? v? riêng c?a h?, th??ng là m?t thành viên trong gia ?ình. V? Hoàng ?? m?i ph?i nhanh chóng tìm ki?m m?t s? th?a nh?n cho ??a v? m?i c?a ?ng ta và ?? ?n ??nh b?i c?nh chính tr?. Kh?ng có v? hoàng ?? có th? hy v?ng s?ng sót, ít ra là tr? vì, mà kh?ng có lòng trung ngh?a c?a ??i C?n v? c?a Hoàng ?? La M? và các quan ?oàn. ?? b?o ??m lòng trung thành c?a h?, hoàng ?? th??ng ban cho h? donativum, m?t kho?n ti?n th??ng.

Quan ??i

?? qu?c La M? d??i th?i Hadrian (cai tr? t? n?m 117–138) cho th?y v? trí c?a các quan ?oàn La M? ???c b? trí vào n?m 125CN

Các binh s? c?a quan ??i ?? qu?c La M? ??u là nh?ng quan nhan chuyên nghi?p và h? tình nguy?n tham gia ph?c v? 25 n?m trong quan ng?. Nhi?m v? chính c?a quan ??i La M? vào ??u th?i kì ?? qu?c ??u ?ó là b?o v? n?n Thái bình La M? (Pax Romana). Ba b? ph?n chính c?a quan ??i ?ó là:

• Các ??n v? ??n trú t?i Rome, trong ?ó bao g?m c? l?c l??ng v? binh hoàng gia và vigile, nh?ng ng??i có vai trò nh? là c?nh sát và nhan viên c?u h?a;
• Quan ??i ? các t?nh, bao g?m c? các quan ?oàn La M? và các ??o quan tr? chi?n ???c cung c?p b?i các t?nh (auxilia);
• H?i quan.

Trong và sau cu?c n?i chi?n, Octavianus gi?m s? l??ng to l?n c?a các Binh ?oàn Lê d??ng La M? (g?m h?n 60 Binh ?oàn) xu?ng còn 28 Binh ?oàn - m?t con s? d? ch?p nh?n và ki?m soát h?n nhi?u. M?t s? Binh ?oàn b? ng? v?c v? s? trung thành ch? ??n gi?n là b? sa th?i. Các Binh ?oàn khác ???c h?p nh?t - s? th?t này ???c g?i nên qua bi?t hi?u Gemina (Anh em song sinh).

N?m 9, các b? t?c German t?n di?t ba Binh ?oàn La M? trong tr?n r?ng Teutoburg. Th?m h?a này gi?m s? l??ng các Binh ?oàn xu?ng còn 25. Sau này, t?ng s? các Binh ?oàn s? l?i ???c t?ng lên và trong vòng 300 n?m sau, La M? lu?n lu?n có ch?ng trên d??i 30 Binh ?oàn.

Augustus c?ng thành l?p ??i C?n v? c?a Hoàng ?? La M? (Praetoriani): chín cohorts có v? là ?? gìn gi? n?n hòa bình chung và ?óng quan t?i Y. ???c tr? l??ng h?u h?nh h?n các Binh ?oàn, các C?n v? c?ng ph?c v? ng?n h?n h?n; thay vì ph?c v? theo th?i gian tiêu chu?n c?a các Binh ?oàn là 25 n?m, h? v? phép sau 16 n?m t?i nhi?m.

Tuy quan tr? chi?n (ti?ng Latinh: auxilia = nh?ng h? tr?) kh?ng n?i danh các Binh ?oàn, h? có t?m quan tr?ng kh?ng nh?. Khác v?i các Binh ?oàn, quan tr? chi?n ???c tuy?n m? t? ng??i kh?ng có quy?n c?ng dan. ???c t? ch?c trong các ??n v? nh? h?n g?m toàn là lính cohort, h? ???c tr? thù lao ít h?n các Binh ?oàn, và sau 25 n?m ph?c v? trong quan ??i, h? cùng các con mình ???c trao quy?n c?ng dan La M?. Theo Tacitus quan tr? chi?n c?ng có s? l??ng x?p x? b?ng các Binh ?oàn. T? th?i ?i?m ?ó La M? có 25 Binh ?oàn v?i kho?ng 5.000 lính, ta suy ra quan tr? chi?n c?ng có ch?ng kho?ng 125.000 binh s?, v?y là có x?p x? 250 trung ?oàn tr? chi?n.

L?c l??ng H?i quan La M? (ti?ng Latinh: Classis, d?ch sát ngh?a. "h?m ??i") kh?ng ch? h? tr? trong vi?c ti?p t? và v?n t?i c?a các Binh ?oàn, nh?ng c?ng góp ph?n b?o v? biên thùy ? các dòng s?ng Rhine và Donau. M?t trách nhi?m c?a h? là b?o v? nh?ng con ???ng bu?n bán r?t quan tr?ng trên bi?n ch?ng l?i m?i ?e d?a c?a c??p bi?n. Do ?ó, h? tu?n tra kh?p bi?n ??a Trung H?i, m?t ph?n c?a B?c ??i Tay D??ng (các b? bi?n c?a Hispania, Gallia, và Britannia), và c?ng hi?n di?n trên Bi?n ?en. Song, ng??i La M? v?n coi L?c quan là m?t nhánh cao c?p và vinh hi?n h?n.

Chính quy?n t?nh

Bài chi ti?t: T?nh c?a La M?

Pula Arena t?i Croatia là m?t trong các k? tr??ng tranh ?ua hình tròn La M? l?n nh?t và còn nguyên v?n nh?t.

Quá trình ?? m?t vùng l?nh th? b? sáp nh?p tr? thành m?t t?nh ??u ph?i tr?i qua ba b??c: làm m?t s? ghi danh sách các thành ph?, ti?n hành m?t cu?c t?ng ?i?u tra dan s?, và v? b?n ?? H?n n?a nh?ng h? s? l?u tr? c?a chính quy?n còn bao g?m ngày sinh và qua ??i, giao d?ch b?t ??ng s?n, thu? và nh?ng biên b?n pháp ly Trong th? k? 1 và 2, chính quy?n trung ??ng ?? phái kho?ng 160 quan ch?c m?i n?m ?? cai tr? các vùng ??t bên ngoài Y Trong s? các quan ch?c có các "th?ng ??c La M?", theo cách g?i b?ng ti?ng Anh: ho?c th?m phán ???c b?u t?i Rome, nh?ng ng??i có tên trong vi?n nguyên l?o và nhan dan La M?, cai tr? các t?nh tr?c thu?c vi?n nguyên l?o;. ho?c th?ng ??c, th??ng thu?c t?ng l?p k? s?, nh?ng ng??i n?m gi? quy?n tuy?t ??i c?a h? thay m?t cho hoàng ?? ? nh?ng t?nh kh?ng n?m d??i s? ki?m soát c?a vi?n nguyên l?o, ??c bi?t là t?nh Ai C?p thu?c La M? M?t th?ng ??c ph?i khi?n cho b?n than ?ng ta tr? nên g?n g?i v?i ng??i dan mà ?ng ta cai qu?n. Tuy nhiên, b? máy giúp vi?c c?a ?ng ta l?i r?t nh?: nh?ng c?p d??i chính th?c c?a ?ng ta (apparitores), bao g?m các v? s?, s? truy?n l?nh, s? gi?, nh?ng ng??i chép b?n th?o, và c?n v?; Các Legate, c? dan s? và quan s?, th??ng là nh?ng ng??i thu?c t?ng l?p k? s? và b?n bè, ?ang trong ?? tu?i và có kinh nghi?m, h? t?ng ?ng ta nh?ng kh?ng chính th?c.

Các quan ch?c khác ???c b? nhi?m ?ó là các giám sát tài chính c?a chính quy?n. Vi?c tách riêng trách nhi?m tài chính kh?i lu?t pháp và chính quy?n là m?t c?i cách ? th?i kì ?? qu?c. Nh?ng ki?m sát tr??ng thu?c t?ng l?p k? s? mà ban ??u có quy?n l?c "ngoài vòng pháp lu?t và ngoài hi?n pháp," ?? qu?n ly c? tài s?n c?a nhà n??c và m?t l??ng l?n tài s?n cá nhan c?a hoàng ?? (res Privata).

Lu?t La M?

Bài chi ti?t: Lu?t La M?

Tòa án La M? n?m gi? quy?n xét x? ??u tiên ??i v?i các tr??ng h?p liên quan ??n c?ng dan La M? kh?p ?? qu?c, nh?ng l?i có quá ít các c?ng ch?c t? pháp ?? có th? áp ??t lu?t La M? th?ng nh?t ? các t?nh. H?u h?t các vùng c?a mi?n ??ng c?a ?? qu?c ?? có các b? lu?t và nh?ng th? t?c pháp ly chính th?c. Nói chung, chính sách c?a La M? là t?n tr?ng mos regionis ("truy?n th?ng vùng" hay "lu?t pháp c?a ??a ph??ng") và coi lu?t pháp ??a ph??ng nh? là m?t ngu?n ti?n l? pháp ly và ?n ??nh x? h?i S? phù h?p gi?a lu?t La M? và lu?t ??a ph??ng ???c cho là ph?n ánh m?t ius gentium c? b?n, "lu?t c?a các qu?c gia" hay lu?t qu?c t? ???c coi là ph? bi?n và nh?t quán gi?a t?t c? các c?ng ??ng con ng??i. N?u m?t b? lu?t t?nh riêng bi?t mau thu?n v?i lu?t La M? ho?c lu?t pháp theo t?c l?, các quan tòa La M? s? nghe kháng cáo, và hoàng ?? n?m gi? th?m quy?n cu?i cùng ?? ??a ra quy?t ??nh.

? phía Tay, pháp lu?t ?? ???c thi hành d?a trên c? s? ??a ph??ng hóa cao ?? hay n?n t?ng b? l?c, và quy?n s? h?u t? nhan có th? là m?t s? m?i l? c?a th?i ??i La M?, ??c bi?t là trong s? các b? t?c ng??i Celt. Lu?t La M? t?o ?i?u ki?n cho vi?c cho m?t t?ng l?p than La M? có th? ??t ???c s? giàu có m?t cách thu?n l?i th?ng qua vi?c có ???c ??c quy?n m?i c?a mình là c?ng dan. S? m? r?ng quy?n c?ng dan cho t?t c? các c? dan t? do c?a ?? qu?c vào n?m 212 ?? ???c áp d?ng th?ng nh?t trong pháp lu?t La M?, thay th? các b? lu?t ??a ph??ng v?n áp d?ng cho nh?ng ng??i kh?ng ph?i là c?ng dan. Nh?ng n? l?c c?a Diocletianus nh?m ?? ?n ??nh ?? qu?c sau khi k?t thúc cu?c kh?ng ho?ng c?a th? k? th? ba bao g?m vi?c biên so?n hai b? lu?t quan tr?ng trong vòng b?n n?m ?ó là Codex Gregorianus và Codex Hermogenianus, ?? h??ng d?n vi?c cai qu?n các t?nh theo nh?ng tiêu chu?n pháp ly phù h?p.

Thu?

Vi?c thu thu? vào th?i ?? qu?c lên t?i kho?ng 5 ph?n tr?m t?ng s?n l??ng. T? l? thu? ?i?n hình ??i v?i m?i cá nhan dao ??ng trong kho?ng t? 2-5 ph?n tr?m Nh?ng lu?t l? v? thu? l?i t?o ra s? "lúng túng" trong h? th?ng ph?c t?p c?a các lo?i thu? tr?c ti?p và gián ti?p, m?t s? ???c thu b?ng ti?n m?t và m?t s? b?ng hi?n v?t. Các lo?i thu? có th? ???c c? th? cho m?t t?nh, ho?c ??i v?i các lo?i tài s?n nh?: th?y s?n, ru?ng mu?i;. chúng có th? có k?t qu? trong m?t th?i gian h?n ch? Vi?c thu thu? ?? ???c ch?ng minh là ?i?u c?n thi?t ?? có th? duy trì quan ??i, và ng??i n?p thu? ??i khi có th? nh?n ???c m?t kho?n hoàn l?i n?u quan ??i c??p ???c m?t l??ng chi?n l?i ph?m d? th?a. Thu? b?ng hi?n v?t ?? ???c ch?p nh?n t? các khu v?c ít l?u hành ti?n t?, ??c bi?t là ??i v?i nh?ng ng??i có th? cung c?p l??ng th?c, hàng hoá ??n các doanh tr?i quan ??i.

Hi?n than c?a Nile và nh?ng ng??i con, trong ??n th?Serapeum Serapis và Isis t?i Roma (th? k? 1 CN)

Các ngu?n thu chính c?a vi?c thu? tr?c ti?p là các cá nhan, nh?ng ng??i n?p thu? khoán và m?t kho?n thu? ??i v?i ??t ?ai c?a h?, có th? hi?u nh? là m?t kho?n thu? ??i v?i s?n l??ng c?a nó ho?c n?ng l?c s?n xu?t Nh?ng kho?n b? sung có th? ???c n?p b?i nh?ng ng??i h?i ?? ?i?u ki?n mi?n tr? nh?t ??nh;. Ví d?, n?ng dan Ai C?p có th? ghi vào s? các cánh ??ng mà b? hoang và ???c mi?n thu? tùy thu?c vào m?c ?? ng?p l?t c?a s?ng Nile. Ngh?a v? n?p thu? ???c xác ??nh c?n c? theo các cu?c ?i?u tra dan s?.

M?t ngu?n thu quan tr?ng c?a thu? gián thu là portoria, thu? quan và thu? c?u ???ng ??i v?i vi?c nh?p kh?u và xu?t kh?u, bao g?m c? gi?a các t?nh. Nh?ng kho?n thu? ??c bi?t còn ???c áp d?ng ??i v?i vi?c bu?n bán n? l?. Vào cu?i tri?u ??i c?a mình, Augustus ti?n hành ?ánh thu? 4 ph?n tr?m ??i v?i vi?c bán n? l?, và sau này Nero chuy?n t? thu thu? ng??i mua sang thu thu? c?a ng??i bán, nh?ng ng??i ph?n ?ng b?ng cách t?ng giá bán c?a h?. M?t ch? n? n?u gi?i phóng m?t n? l? thì c?ng ph?i tr? "thu? t? do", tính theo 5 ph?n tr?m giá tr?.

Thu? th?p ?? giúp cho t?ng l?p quy t?c La M? gia t?ng s? giàu có c?a h?, mà b?ng ho?c h?n c? ngu?n thu c?a chính quy?n trung ??ng. M?t v? hoàng ?? ??i khi b? sung ngan kh? c?a mình b?ng cách t?ch thu ?i?n s?n c?a nh?ng ng??i "siêu giàu", nh?ng vào th?i kì sau này, s? ch?ng ??i c?a nh?ng ng??i giàu có v?n ph?i ?óng thu? là m?t trong nh?ng y?u t? góp ph?n vào s? s?p ?? c?a ?? qu?c.

Kinh t?

Bài chi ti?t: Kinh t? La M?

C?c th?y tinh La M? ???c khai qu?t trong m?t ng?i m? th?i ??ng Hán (25–220 CN) ? Qu?ng Tay, Nam Trung Qu?c; ?? th?y tinh La M? c? nh?t ? Trung Qu?c ???c phát hi?n t?i Qu?ng Chau, có niên ??i v? th?i Tay Hán kho?ng ??u th? k? 1 TCN, có v? ?? ???c ??a t?i ?ay th?ng qua h?i tuy?n th??ng m?i b?t vào Bi?n ??ng

Moses Finley là h?c gi? n?i b?t ?ng h? nhi?u quan ?i?m s? sài cho r?ng: n?n kinh t? La M? "kém phát tri?n và kém hi?u qu?", ph?i d?a ch? y?u vào n?ng nghi?p t? cung t? c?p; ?? th? thì tiêu th? ch? ít t?o ra các giá tr? c?ng th??ng; t?ng l?p th? th? c?ng có ??a v? th?p hèn; c?ng ngh? ch?m phát tri?n; tóm l?i "thi?u h?p ly v? m?t kinh t?." Song quan ?i?m c?a gi?i chuyên gia ngày nay ph?c t?p h?n th? nhi?u. ??t ?ai chi?m ???c t? các cu?c chinh ph?c ???c tái t? ch?c trên quy m? l?n, giúp t?o ra th?ng d? s?n l??ng c?ng nh? th?c ??y s? chuyên hóa ngh? n?ng, ??n c? nh? ? mi?n b?c chau Phi. M?i ?? th? l?i ??c thù v?i các ho?t ??ng th??ng m?i ho?c k? ngh? riêng, và quy m? c?a các c?ng trình ?? th? ch?ng t? ngành xay d?ng c?a La M? t?ng r?t phát tri?n. Gi?y cói b?o t?n các ph??ng pháp ho?ch toán tinh vi minh ch?ng cho m?t s? h?p ly kinh t? nh?t ??nh, và ti?n t? c?ng ???c l?u hành r?t ph? bi?n trong n?i b? ?? qu?c. M?c dù s? di chuy?n và liên l?c th?i c? còn r?t h?n ch?, m?ng l??i giao th?ng v?n t?i c?a La M? vào th? k? th? nh?t và th? hai r?t phát tri?n, có c? các tuy?n th??ng m?i liên vùng.

Ti?n t? và ngan hàng

Th?i kì ??u ?? qu?c ?? có s? l?u hành ti?n t? ??t ??n m?t m?c ?? g?n nh? ph? quát, v?i y ngh?a c?a vi?c s? d?ng ti?n nh? m?t cách ?? th? hi?n giá c? và các kho?n n?. ??ng sestertius (s? nhi?u sestertii, ti?ng Anh "sesterces", ky hi?u là HS) là ??n v? c? b?n v? m?t giá tr? thanh toán vào th? k? th? 4, m?c dù ??ng denarius b?c, tr? giá b?n sesterces, c?ng ?? ???c s? d?ng trong vi?c thanh toán vào tri?u ??i Severus. ??ng ti?n có giá tr? nh? nh?t th??ng ???c l?u hành là ??ng as (s? nhi?u asses), b?ng m?t ph?n t? ??ng sestertius. Vàng nén và th?i d??ng nh? kh?ng ???c tính là pecunia, "ti?n", và ch? ???c s? d?ng trên các vùng biên gi?i ?? giao d?ch kinh doanh ho?c mua b?t ??ng s?n. Ng??i La M? vào th? k? 1 và 2 tính s? l??ng ti?n, ch? kh?ng ph?i can chúng -m?t d?u hi?u cho th?y ??ng ti?n ???c ??nh giá ngay trên m?t c?a nó và kh?ng ph?i d?a vào hàm l??ng kim lo?i c?a ??ng ti?n. Khuynh h??ng ??i v?i ti?n ??nh danh này cu?i cùng d?n ??n làm gi?m giá tr? c?a ti?n xu La M?, v?i nh?ng h?u qu? ?? l?i vào th?i kì cu?i c?a ?? qu?c. S? tiêu chu?n hóa ??i v?i ti?n trong toàn ?? qu?c ?? thúc ??y th??ng m?i và h?i nh?p th? tr??ng V?i s? l??ng l?n ti?n xu kim lo?i trong l?u th?ng ?? làm t?ng ngu?n cung ti?n cho các giao d?ch ho?c ti?t ki?m.

Roma kh?ng có ngan hàng trung ??ng, và các quy ??nh c?a h? th?ng ngan hàng là t?i thi?u. Ngan hàng vào th?i c? ??i th??ng ti?n hành d? tr? v?i s? l??ng nh?. M?t ngan hàng ?i?n hình th??ng có s? v?n h?n ch?, và th??ng ch? có m?t ng??i ch?, m?c dù m?t ngan hàng có th? có nhi?u t? 6 t?i 15 ng??i ch?. Seneca th?a nh?n r?ng b?t c? ai có liên quan ??n th??ng m?i ??u c?n ph?i ti?p c?n ngu?n tín d?ng.

M?t ng??i ch? ngan hàng g?i ti?n chuyên nghi?p (argentarius, coactor argentarius, ho?c sau này là nummularius) nh?n và gi? nh?ng kho?n ti?n g?i trong m?t th?i h?n nh?t ??nh ho?c kh?ng th?i h?n và cho bên th? ba vay ti?n. T?ng l?p nguyên l?o ?? tham gia r?t nhi?u vào vi?c cho t? nhan vay, c? các ch? n? và khách hàng vay, cho vay t? tài s?n cá nhan c?a h? trên c? s? các m?i quan h? x? h?i. Ch? s? h?u c?a m?t món n? có th? s? d?ng nó nh? m?t ph??ng ti?n thanh toán b?ng cách chuy?n nó cho m?t bên khác, kh?ng dùng ti?n m?t trao tay. M?c dù ??i khi ng??i ta cho r?ng La M? c? ??i thi?u "gi?y" ho?c giao d?ch tài li?u, các h? th?ng c?a các ngan hàng trên kh?p ?? qu?c c?ng cho phép trao ??i m?t kho?n ti?n r?t l?n mà kh?ng có s? v?n chuy?n ti?n t? nhiên, m?t ph?n vì nh?ng r?i ro c?a vi?c di chuy?n s? l??ng l?n ti?n m?t, ??c bi?t là b?ng ???ng bi?n. Ch? có m?t v? thi?u tín d?ng nghiêm tr?ng ???c bi?t ??n và ?? x?y ra vào ??u th?i ?? qu?c, m?t cu?c kh?ng ho?ng tín d?ng vào n?m 33 CN mà khi?n cho m?t s? nguyên l?o g?p ph?i r?i ro, chính quy?n trung ??ng ?? gi?i c?u th? tr??ng th?ng qua m?t kho?n vay 100 tri?u HS ???c hoàng ?? Tiberius th?c hi?n vào ngành ngan hàng (Mensae). Nói chung, s? v?n kh? d?ng v??t quá s? l??ng c?n thi?t cho khách hàng vay. B?n than chính quy?n trung ??ng kh?ng vay ti?n, và c?ng kh?ng có n? c?ng ?? c?n bù ??p cho tham h?t ngan sách t? d? tr? ti?n m?t.

Các v? hoàng ?? c?a tri?u ??i Antoninus và Severus v? m?t t?ng th? ??u ?? làm m?t giá tr? ??ng ti?n, ??c bi?t là ??ng denarius, d??i áp l?c c?a vi?c biên ch? quan ??i. L?m phát ??t ng?t d??i tri?u ??i Commodus ?? gay t?n h?i ??i v?i th? tr??ng tín d?ng. Vào gi?a nh?ng n?m 200, ngu?n cung ti?n ??ng gi?m m?nh Tình c?nh c?a cu?c kh?ng ho?ng c?a th? k? th? ba- ch?ng h?n nh? vi?c gi?m sút th??ng m?i ???ng dài, ho?t ??ng khai thác m? b? gián ?o?n, và vi?c v?n chuy?n ti?n ?úc vàng ra bên ngoài ?? qu?c b?i nh?ng k? thù xam l??c- ?? làm suy gi?m m?nh ngu?n cung ti?n và ngành ngan hàng cho ??n n?m 300 M?c dù ti?n xu La M? t? lau ?? là ti?n ??nh danh ho?c ti?n t? tín d?ng, nh?ng lo ng?i kinh t? chung ?? lên ??n ??nh ?i?m d??i tri?u ??i Aurelianus, và gi?i ngan hàng m?t ni?m tin vào ??ng ti?n h?p pháp c?a chính quy?n trung ??ng. M?c dù Diocletianus sau này gi?i thi?u ??ng solidus vàng và nh?ng c?i cách ti?n t?, th? tr??ng tín d?ng c?a ?? qu?c s? kh?ng bao gi? ph?c h?i m?nh m? l?i nh? nó tr??c ?ay.

Khai m? và luy?n kim

C?nh quan là k?t qu? c?a k? thu?t khai m? ruina montium t?i Las Médulas, Hispania, m?t trong các m? vàng quan tr?ng nh?t t?i ?? qu?c La M?.

Các khu v?c khai thác khoáng s?n chính c?a ?? qu?c là Tay Ban Nha (vàng, b?c, ??ng, thi?c, chì); Gaul (vàng, b?c, s?t), Anh (ch? y?u là s?t, chì, thi?c), các t?nh Danube (vàng, s?t); Macedonia và Thrace (vàng, b?c) và Ti?u á (vàng, b?c, s?t, thi?c). Vi?c t?p trung khai m? trên quy m? l?n - trong lòng ??t và b?ng các ph??ng ti?n khai thác l? thiên và d??i lòng ??t - ?? di?n ra t? d??i tri?u ??i c?a Augustus cho ??n ??u th? k? th? 3, khi s? b?t ?n c?a ?? qu?c ?? gián ?o?n quá trình khai thác. Ví d? nh? các m? vàng c?a Dacia ?? có th? kh?ng còn ???c ng??i La M? khai thác sau khi t?nh này b? t? b? vào n?m 271. Khai thác m? d??ng nh? ?? kh?i ph?c l?i ???c m?t ph?n trong su?t th? k? th? 4.

Khai thác th?y l?c, mà ???c Pliny g?i là Ruina montium ("h?y ho?i nh?ng ng?n núi"), ?? cho phép khai thác các kim lo?i th??ng và kim lo?i quy trên quy m? c?ng nghi?p nguyên th?y. T?ng s?n l??ng s?t hàng n?m ??c tính kho?ng 82.500 t?n s?n l??ng ??ng ???c s?n xu?t v?i t?c ?? hàng n?m là 15.000 t?n, và chì là 80.000 t?n, nh?ng c?p ?? s?n xu?t ch?a t?ng có cho ??n cu?c cách m?ng c?ng nghi?p; Ch? riêng Tay Ban Nha ?? chi?m 40 ph?n tr?m s?n l??ng chì th? gi?i S?n l??ng chì cao là do nó là m?t s?n ph?m ph? c?a quá trình khai thác b?c quy m? l?n ??t 200 t?n m?i n?m. Vào giai ?o?n cao ?i?m vào kho?ng gi?a th? k? th? 2, kho b?c La M? ???c ??c tính có kho?ng 10.000 t?n, l?n h?n t? 5 t?i 10 l?n h?n toàn b? l??ng b?c c?a chau ?u th?i trung c? và các Caliphate vào kho?ng 800 CN. Nh? m?t d?u hi?u cho quy m? s?n xu?t kim lo?i c?a ng??i La M?, ? nhi?m chì trong các t?ng b?ng ? Greenland t?ng g?p b?n l?n so v?i m?c ti?n s? c?a nó trong th?i k? ?? qu?c, và sau ?ó ti?p t?c gi?m.

Giao th?ng và v?n chuy?n

Xem thêm: ???ng La M?

?? qu?c La M? hoàn toàn bao quanh ??a Trung H?i, và h? g?i nó là "bi?n c?a chúng t?i" (Mare Nostrum). Tàu thuy?n c?a ng??i La M? ?? ?i l?i kh?p ??a Trung H?i c?ng nh? các con s?ng chính c?a ?? qu?c, trong ?ó có s?ng Guadalquivir, Ebro, Rh?ne, Rhine, s?ng Tiber và s?ng Nile. Vi?c v?n chuy?n b?ng ???ng bi?n th??ng ???c ch?n n?u có th?, và v?n chuy?n hàng hóa b?ng ???ng b? là r?t khó kh?n. Ph??ng ti?n ?i l?i, bánh xe, và tàu thuy?n cho th?y s? t?n t?i c?a m?t s? l??ng l?n các th? m?c lành ngh?.

V?n t?i b?ng ???ng b? thì s? d?ng h? th?ng các con ???ng La M? tiên ti?n. Các lo?i thu? b?ng hi?n v?t ???c các c?ng ??ng ?óng bao g?m vi?c cung c?p l??ng th?c cho các nhan viên, ??ng v?t, ho?c ph??ng ti?n cho các cursus publicus, h? th?ng b?u ?i?n nhà n??c và d?ch v? v?n t?i ?? ???c Augustus thành l?p Các tr?m ng?a n?m d?c theo nh?ng con ???ng m?i 7-12 d?m La M?, và có xu h??ng phát tri?n thành m?t làng ho?c tr?m bu?n bán. M?t mansio (s? nhi?u mansiones) là m?t tr?m d?ch v? t? nhan ??c quy?n c?a tri?u ?ình ?? qu?c dành cho cursus publicus. Các nhan viên h? tr? t?i m?t c? s? nh? v?y bao g?m ng??i d?t la, th? ky, th? rèn, xe ng?a, m?t th?y thu?c thú y, m?t vài quan c?nh và ng??i ??a th?. Kho?ng cách gi?a mansiones ???c xác ??nh b?ng qu?ng ???ng m?t chi?c xe ng?a có th? ?i di chuy?n trong m?t ngày. La là loài ??ng v?t th??ng ???c s? d?ng cho xe kéo, và nó có th? ?i ???c kho?ng 4 d?m m?i gi?. Nh? m?t ví d? v? t?c ?? th?ng tin liên l?c, m?t ng??i ??a tin ít nh?t ph?i m?t chín ngày ?? ?i ??n Rome t? Mainz thu?c t?nh Th??ng Germania, ngay c? khi ?ang có m?t v?n ?? c?p bách Ngoài các mansiones, m?t s? quán r??u c?ng cung c?p ch? ? c?ng nh? ?n u?ng, m?t nh?n ???c ghi l?i trong m?t l?n l?u l?i cho th?y chi phí cho r??u vang, bánh mì, th?c ?n cho con la, và chi phí c?a m?t gái m?i dam.

Th??ng m?i và hàng hóa

Các t?nh La M? bu?n bán gi?a chúng v?i nhau, nh?ng th??ng m?i còn m? r?ng ra bên ngoài biên gi?i t?i các khu v?c xa x?i nh? Trung Qu?c và ?n ??. Các m?t hàng chính là ng? c?c. Ngoài ra còn bu?n bán m?t hàng khác nh? d?u ? liu, các lo?i th?c ph?m, garum (n??c m?m), n? l?, qu?ng và ?? v?t kim lo?i, s?i và d?t may, g?, g?m, ?? th?y tinh, ?á c?m th?ch, gi?y cói, gia v? và d??c li?u, ngà voi, ng?c trai và ?á quy.

Lao ??ng và vi?c làm

Ng??i làm c?ng trong m?t c?a hàng s?n xu?t v?i, m?t b?c h?a trong fullonica c?a Veranius Hypsaeus t?i Pompeii

Nh?ng dòng ch? kh?c ghi l?i 268 ngành ngh? khác nhau trong thành ph? Rome, và 85 ? Pompeii. Hi?p h?i ngh? nghi?p ho?c các H?i th??ng gia (collegia) ???c ch?ng th?c cho m?t lo?t các ngành ngh?, trong ?ó có ng? dan (piscatores), ng??i bu?n mu?i (salinatores), ng??i bu?n bán d?u ? liu (olivarii), ng??i làm trò mua vui (scaenici), ng??i bu?n bán gia súc (pecuarii), th? kim hoàn (aurifices), ng??i ?ánh xe (asinarii ho?c muliones), và th? ?á (lapidarii) ??i khi có nh?ng ngh? khá ??c bi?t: m?t collegium t?i Rome b? h?n ch? nghiêm ng?t ??i v?i th? th? c?ng làm vi?c v?i ngà voi và g? cam quyt.

Các c?ng vi?c ???c th?c hi?n b?i nh?ng ng??i n? l? r?i vào n?m lo?i chung: n?i tr?, trên các v?n bia ghi l?i ít nh?t 55 c?ng vi?c khác nhau trong gia ?ình, ph?c v? hoàng gia ho?c c?ng c?ng; hàng th? c?ng ?? th? và d?ch v?, n?ng nghi?p và khai thác khoáng s?n Tù nhan cung c?p ph?n l?n lao ??ng trong các m? ho?c m? ?á, n?i mà ?i?u ki?n làm vi?c n?i ti?ng là tàn b?o. Trong th?c t?, có r?t ít s? phan c?ng lao ??ng gi?a n? l? và ng??i t? do. M?t s? l??ng l?n nh?ng ng??i lao ??ng th?ng th??ng ???c s? d?ng trong n?ng nghi?p: trong h? th?ng canh tác c?ng nghi?p c?a Y (latifundia), có th? ch? y?u là n? l?, nh?ng trên kh?p ?? qu?c, n? l? lao ??ng trong n?ng nghi?p có l? là ít quan tr?ng h?n so v?i các hình th?c lao ??ng ph? thu?c vào nh?ng ng??i v? c? b?n kh?ng ph?i là n? l?.

D?t may và s?n xu?t trang ph?c là m?t ngu?n vi?c làm chính. V?i và c? áo qu?n ?? hoàn thành ???c giao d?ch gi?a các dan t?c c?a ?? qu?c mà có s?n ph?m th??ng ???c ??t tên theo tên g?i c?a h? hay m?t th? tr?n ??c bi?t, gi?ng nh? m?t "nh?n hi?u" th?i trang.

GDP

Các s? gia kinh t? có tính toán khác nhau v? s?n ph?m qu?c n?i c?a n?n kinh t? La M?. Trong nh?ng n?m 14, 100, và 150 CN, ??c tính GDP bình quan ??u ng??i kho?ng t? 166 t?i 380 HS. GDP bình quan ??u ng??i c?a Y ???c ??c tính là cao h?n t? 40 ??n 66 ph?n tr?m so v?i ph?n còn l?i c?a ?? qu?c, do thuyên chuy?n thu? t? các t?nh và s? t?p trung thu nh?p c?a t?ng l?p có ??a v? ? trung tam c?a ?? qu?c. ??c tính vào n?m 1 sau C?ng nguyên, GDP bình quan ??u ng??i c?a Y là kho?ng 809 USD (tính theo th?i giá n?m 1990), g?p ??i Trung Qu?c và ?n ?? vào th?i ?i?m ?ó .

Ki?n trúc và k? thu?t xay d?ng

Bài chi ti?t: Ki?n trúc La M? c? ??i

Vi?c xay d?ng ??u tr??ng La M? b?t ??u trong th?i gian tr? vì c?a Vespasianus

Nh?ng ?óng góp chính c?a ng??i La M? ??i v?i ki?n trúc là cung vòm và mái vòm. Ngay c? sau khi tr?i qua h?n 2.000 n?m m?t s? c?u trúc La M? v?n còn ??ng v?ng, m?t ph?n do nh?ng ph??ng pháp ch? t?o xi m?ng và bê t?ng tinh vi Các con ???ng La M? ???c coi là nh?ng con ???ng tiên ti?n nh?t xay d?ng cho ??n ??u th? k? 19. H? th?ng ???ng sá t?o ?i?u ki?n cho vi?c duy trì tr?t t? c?a quan ??i, giao th?ng và th??ng m?i. Nh?ng con ???ng có th? ch?u ???c l? l?t và các m?i ?e d?a m?i tr??ng khác. Ngay c? sau khi chính quy?n trung ??ng s?p ??, m?t s? tuy?n ???ng v?n có th? s? d?ng trong h?n m?t ngàn n?m.

Các cay c?u La M? là m?t trong nh?ng cay c?u l?n và b?n v?ng ??u tiên, chúng ???c xay d?ng t? ?á cùng v?i ki?u ki?n ??trúc cung vòm nh? c?u trúc c? b?n. V?t li?u ???c s? d?ng nhi?u nh?t bê t?ng. Cay c?u La M? l?n nh?t là cay c?u Trajan b?c qua h? l?u s?ng Danube, nó ???c xay d?ng b?i Apollodorus c?a Damascus và v?n là cay dài nh?t ?? ???c xay d?ng c? v? chi?u dài t?ng th? và chi?u dài trong h?n m?t thiên niên k?.

C?u máng Pont du Gard b?c qua s?ng Gardon ? mi?n nam n??c Pháp, n?m trong danh sách Di s?n th? gi?i c?a UNESCO

Ng??i La M? ?? xay d?ng nhi?u ??p ?? tr? n??c, ch?ng h?n nh? các ??p Subiaco, hai trong s? ?ó c?p n??c cho Anio Novus, m?t trong nh?ng h? th?ng c?u máng l?n nh?t c?a Roma. H? ?? xay d?ng 72 ??p ch? riêng trên bán ??o Iberia, và m?t s? l??ng nhi?u h?n th? n?a ???c bi?t ??n trên kh?p ?? qu?c, và m?t s? v?n còn ???c s? d?ng. M?t s? ??p b?ng ??t ? n??c Anh t? th?i La M? c?ng ?? ???c bi?t ??n, trong ?ó có m?t ví d? ?? ???c b?o qu?n t?t là ? Longovicium (Lanchester).

Ng??i La M? ?? xay d?ng nhi?u c?u máng. M?t lu?n án còn sót l?i t?i ngày nay c?a Frontinus, ng??i t?ng gi? ch?c v? curator aquarum (?y viên v? n??c) d??i th?i Nerva, ?? ph?n ánh vai trò hành chính quan tr?ng ??i v?i vi?c b?o ??m cung c?p n??c. Sau khi n??c ?i qua c?u máng, nó ???c t?p trung vào các b? ch?a n??c và theo các ???ng ?ng ?? t?i các ?ài phun n??c c?ng c?ng, phòng t?m, nhà v? sinh, ho?c các khu c?ng nghi?p. Các h? th?ng c?ng d?n n??c chính trong thành ph? Roma là Aqua Claudia và Aqua Marcia. M?t h? th?ng ph?c t?p còn ???c xay d?ng ?? cung c?p n??c cho Constantinoplis t? n?i cách nó h?n 120 km d?c theo m?t tuy?n ???ng quanh co dài h?n 336 km. Ng??i La M? c?ng ?? s? d?ng c?ng d?n n??c trong ho?t ??ng khai thác khoáng s?n phong phú c?a h? trên toàn ?? qu?c, t?i các ??a ?i?m nh? Las Médulas và Dolaucothi ? mi?n Nam x? Wales.

Cu?c s?ng th??ng nh?t

Thành th? và n?ng th?n

Quy ho?ch thành ph? và l?i s?ng ?? th? c?a ng??i La M? ?? b? ?nh h??ng b?i ng??i Hy L?p ngay t? giai ?o?n ??u. ? ??ng La M?, s? cai tr? c?a ng??i La M? ?? thúc ??y và ??nh hình s? phát tri?n mang tính ??a ph??ng c?a các thành ph? v?n ch?u ?nh h??ng m?nh m? c?a Hy L?p. Các thành ph? nh? Athens, Aphrodisias, Ephesus và Gerasa ?? thay ??i m?t s? khía c?nh c?a quy ho?ch và ki?n trúc thành ph? ?? phù h?p h?n v?i ly t??ng hoàng gia, ??ng th?i th? hi?n b?n s?c riêng và tính ?u vi?t c?a khu v?c. ? Tay La M?, Rome khuy?n khích phát tri?n các trung tam ?? th? v?i nh?ng ng?i ??n b?ng ?á, n?i h?i h?p, ?ài phun n??c hoành tráng, nhà hát ngoài tr?i..., th??ng ???c xay g?n ho?c t?i các khu ??nh c? có t? tr??c g?i là oppida. Quá trình ?? th? hóa ? La M? Chau Phi m? r?ng trên các thành ph? Hy L?p và Punic d?c theo b? bi?n.

T?i thành ph? Rome, h?u h?t m?i ng??i thu?c t?ng l?p nghèo ho?c trung l?u s?ng trong các tòa nhà chung c? cao t?ng (insulae) mà th??ng là b?n th?u và d? h?a ho?n. Các insulae có th? cao ??n sáu ho?c b?y t?ng, nh?ng c?n h? l?n nh?t và ??t nh?t th??ng n?m ? t?ng d??i cùng. ?a s? Insulae ???c xay d?ng b?ng g?, g?ch bùn, và bê t?ng nguyên th?y nên r?t d? b? cháy và s?p ??. Augustus ?? ti?n hành c?i cách nh?m t?ng c??ng s? an toàn c?a các tòa nhà ? thành ph? Rome. Vì m?i nguy hi?m c?a h?a ho?n và s?p ??, chi?u cao t?i ?a c?a các insulae b? Augustus gi?i h?n ? m?c 70 feet La M? g?i là pes (t??ng ???ng 20,7 m), và sau ?ó b? gi?m xu?ng còn 60 feet La M? (17,75 m) b?i Hoàng ?? Nero sau v? ??i H?a ho?n thành Rome.

Các c? s? c?ng c?ng ch?ng h?n nh? nhà t?m c?ng c?ng, nhà v? sinh có vòi x? n??c (latrinae), b?n ch?a n??c ho?c các ?ài phun n??c c?ng phu (nymphea) cung c?p n??c ng?t, và các ho?t ??ng gi?i trí quy m? l?n ch?ng h?n ?ua ng?a hay v? s? giác ??u ch? y?u nh?m vào nh?ng ng??i th??ng s?ng trong các insulae. Các c? s? t??ng t? ???c xay d?ng ? các thành ph? trên kh?p ?? ch?, và m?t s? c?u trúc La M? ???c b?o t?n t?t nh?t là ? Tay Ban Nha, mi?n nam n??c Pháp và mi?n b?c chau Phi.

Các nhà t?m c?ng c?ng ph?c v? các ch?c n?ng v? sinh, x? h?i và v?n hóa. T?m là tr?ng tam c?a x? h?i th??ng nh?t La M? vào bu?i chi?u mu?n tr??c b?a t?i. Các phòng t?m ???c chia làm 3 c?p nhi?t ??: caldarium là t?m n??c nóng, tepidarium là t?m n??c ?m, và fgiridarium là t?m n??c l?nh. Ngoài ra có th? còn có các d?ch v? khác nh? các phòng t?p th? d?c và t?p t?, phòng x?ng h?i kh?, spa t?y t? bào ch?t (n?i các lo?i d?u ???c mát xa vào da và c? th? ???c k? c? b?ng m?t d?ng c? g?i là strigil), san bóng ho?c b? b?i ngoài tr?i. N??c trong phòng t?m th??ng ???c ?un b?ng lò d??i sàn. Nh?ng phòng t?m kh?a than k?t h?p nam n? kh?ng ph?i là ?i?u b?t th??ng trong th?i k? ??u c?a ?? qu?c, m?c dù m?t s? c? s? có th? ?? cung c?p nh?ng phòng t?m riêng bi?t cho nam gi?i và ph? n?. Phòng t?m c?ng c?ng là m?t ph?n c?a v?n hóa ?? th? t?i kh?p các t?nh, nh?ng vào cu?i th? k? th? 4, b?n t?m cá nhan b?t ??u xu?t hi?n ? các h? gia ?ình và d?n thay th? hình th?c t?m chung.

Các gia ?ình giàu có ? Rome th??ng có t? hai ng?i nhà tr? lên, m?t c?n nhà ? thành ph? (domus) và ít nh?t m?t c?n bi?t th? (villa) n?m ? vùng ngo?i ? ho?c n?ng th?n bên ngoài thành ph?.

Domus là ng?i nhà thu?c s? h?u riêng c?a m?t gia ?ình th??ng l?u giàu có, và có th? ???c trang b? m?t phòng t?m riêng (balneum), nh?ng ?ó kh?ng ph?i là m?t n?i ?? rút lui kh?i ??i s?ng c?ng c?ng. M?c dù có m?t vài khu ph? c?a Rome t?p trung m?t s? l??ng l?n nh?ng c?n nhà sang tr?ng, th? nh?ng nh?ng ng??i giàu ? Rome th??ng kh?ng s?ng trong nh?ng khu v?c bi?t l?p. Nhà c?a h? th??ng d? tìm th?y và d? ti?p c?n. S?nh tr??c (atrium) ph?c v? nh? là m?t ??i s?nh ?? ti?p khách, trong ?ó gia tr??ng (ch? h?) g?p khách hàng vào m?i bu?i sáng, t? nh?ng b?n bè giàu có ??n nh?ng ng??i ph? thu?c nghèo nh?n t? thi?n. Nó c?ng là m?t trung tam c?a nghi l? t?n giáo gia ?ình, có ??t m?t ??n th? và nh?ng hình ?nh c?a t? tiên gia ?ình. Nh?ng ng?i nhà n?m trên nh?ng con ???ng b?n r?n ??ng ?úc ng??i qua l?i, có kh?ng gian ??i di?n v?i ???ng ph? th??ng ???c thuê ?? làm các c?a hàng (tabernae) v?i m?c ?ích kinh doanh.

Nh?ng c?n bi?t th? (villa) ? ngo?i ? ho?c n?ng th?n ng??c l?i là m?t l?i thoát kh?i s? nh?n nh?p c?a thành ph?, và ch? có gi?i th??ng l?u m?i có ?? ?i?u ki?n ?? s? h?u nh?ng c?n nhà này. Nh?ng c?n villa có th? ???c xay trên nh?ng khu ??t riêng c?a ng??i ch? s? h?u, ho?c xay ? nh?ng "th? tr?n ngh? mát" n?m trên b? bi?n, ch?ng h?n nh? ? các thành ph? Pompeii và Herculaneum.

Ch??ng trình ??i m?i ?? th? d??i th?i Augustus, và s? t?ng tr??ng dan s? c?a R?ma lên t?i 1 tri?u ng??i, hình thành nên m?t n?i nh? dành cho cu?c s?ng n?ng th?n ???c th? hi?n trong ngh? thu?t. Các thi s? ng?i ca cu?c s?ng ly t??ng c?a n?ng dan và ng??i ch?n c?u. N?i th?t c?a các ng?i nhà th??ng ???c trang trí b?ng tranh v? nh?ng khu v??n, ?ài phun n??c, thiên nhiên, cay c?nh, và ??ng v?t, ??c bi?t là chim và sinh v?t bi?n, ??t ?? chính xác ??n m?c các h?c gi? hi?n ??i ??i khi có th? nh?n di?n chúng theo loài. Nhà th? Augustace Horace nh? nhàng cham bi?m s? khác bi?t gi?a các giá tr? ?? th? và n?ng th?n trong truy?n ng? ng?n c?a ?ng v? chu?t thành ph? và chu?t n?ng th?n, th??ng ???c k? l?i nh? m?t cau chuy?n dành cho tr? em.

? m?t m?c ?? th?c t? h?n, chính quy?n trung ??ng ?? có s? quan tam tích c?c trong vi?c h? tr? s?n xu?t n?ng nghi?p. S?n xu?t l??ng th?c là ?u tiên hàng ??u trong vi?c s? d?ng ??t. Các trang tr?i l?n (latifundia) ??t ???c m?t n?n kinh t? có quy m? duy trì cu?c s?ng ?? th? b?n v?ng và phan c?ng lao ??ng chuyên bi?t h?n. Ti?u n?ng ???c h??ng l?i t? s? phát tri?n c?a th? tr??ng ??a ph??ng ? các th? tr?n và trung tam bu?n bán. Các k? thu?t n?ng nghi?p nh? luan canh và ch?n gi?ng v?t nu?i ?? ???c ph? bi?n kh?p ?? qu?c, và các gi?ng cay tr?ng m?i ???c gi?i thi?u t? t?nh này sang t?nh khác, ch?ng h?n nh? ??u Hà Lan và c?i b?p ???c v?n chuy?n sang Anh.

Vi?c duy trì m?t ngu?n cung c?p th?c ph?m v?i giá c? ph?i ch?ng cho c? dan nghèo ? thành ph? Rome ?? tr? thành m?t v?n ?? chính tr? l?n vào cu?i th?i C?ng hòa. Vào n?m 123 TCN m?t ??o lu?t ???c ?? xu?t b?i Gaius Gracchus và sau ?ó ???c ch?p thu?n r?ng r?i, qua ?ó m?i c?ng dan là nam gi?i tr??ng thành (trên 14 tu?i) ? Rome s? ???c cung c?p 33 kg ng? c?c m?i tháng v?i m?c giá c?c k? th?p. ??n nh?ng n?m 60 TCN thì ng? c?c b?t ??u ???c tr? c?p ho?c phan phát mi?n phí cho nh?ng ng??i nam gi?i có ?? ?i?u ki?n c?ng dan. Ng? c?c ???c s? d?ng ?? làm bánh mì, y?u t? quan tr?ng nh?t trong b?a ?n c?a ng??i La M?. Có kho?ng 200,000-250,000 ng??i ?àn ?ng tr??ng thành t?i Rome ?? nh?n kho?n tr? c?p này hàng tháng, kho?ng 33 kg ng? c?c cho m?i ng??i, t?ng c?ng kho?ng 100.000 t?n lúa mì ch? y?u ???c thu ho?ch t? Sicily, B?c Phi và Ai C?p. Kho?n tr? c?p ng? c?c này tiêu t?n ít nh?t 15% ngan kh? c?a nhà n??c, nh?ng ?? góp ph?n quan tr?ng vào vi?c c?i thi?n ?i?u ki?n s?ng c?a ng??i dan ? các t?ng l?p th?p h?n trong x? h?i, ??ng th?i ?em l?i l?i nhu?n cho ng??i giàu b?i nó cho phép ng??i dan nghèo chi tiêu nhi?u h?n thu nh?p c?a h? vào r??u vang và d?u ? liu, nh?ng th? v?n ???c s?n xu?t t? trang tr?i c?a nh?ng ??a ch? giàu có.

Th?c ph?m và ?n u?ng

H?u h?t các c?n h? ? Rome kh?ng có nhà b?p, m?c dù m?t lò than c?i có th? ???c s? d?ng cho vi?c n?u ?n ??n gi?n ? h?u h?t các h? gia ?ình. Th?c ph?m ?? qua ch? bi?n ???c ph?c v? t?i các quán r??u và h?p ?êm, c?ng nh? các nhà tr? và qu?y hàng th?c ph?m (tabernae, cauponae, popinae, thermopolia). Ng??i dan thu?c t?ng l?p th?p trong x? h?i ch? y?u ?n u?ng t?i các nhà hàng, trong khi ng??i giàu th??ng t? ch?c nh?ng b?a ti?c sang tr?ng t?i nhà riêng v?i nh?ng ??u b?p (archimagirus) và nhan viên nhà b?p ???c hu?n luy?n. Nh?ng b?a ?n sang tr?ng c?ng có th? xu?t hi?n ? các bu?i ti?c ???c t? ch?c b?i các cau l?c b? x? h?i (collegia).

H?u h?t ng??i dan La M? tiêu th? ít nh?t 70% l??ng calo hàng ngày c?a h? d??i hình th?c các lo?i ng? c?c và các lo?i ??u. Món cháo y?n m?ch Puls (pottage) ???c coi là món ?n th? dan c?a ng??i La M?. Các lo?i súp ng? c?c c? b?n có th? k?t h?p v?i rau x?t nh?, th?t bít t?t, pho mát, ho?c các lo?i th?o m?c ?? t?o nên các món ?n t??ng t? nh? polenta ho?c risotto.

C? dan ?? th? và quan ??i ?a thích tiêu th? ng? c?c c?a h? d??i hình th?c các lo?i bánh mì. Các c?i xay và lò n??ng th??ng m?i th??ng ???c k?t h?p trong m?t khu ph?c h?p s?n xu?t bánh mì. ??n tri?u ??i c?a Aurelian, bánh mì s?n xu?t t? các x??ng bánh mì c?a nhà n??c ?? ???c phan ph?i mi?n phí cho ng??i dan nh? là kh?u ph?n ?n hàng ngày, cùng v?i ?ó là d?u ? liu, r??u vang, và th?t l?n c?ng ?? ???c cung c?p mi?n phí cho m?i c?ng dan (nam gi?i).

V?n h?c La M? t?p trung vào thói quen ?n u?ng c?a các t?ng l?p th??ng l?u, nh?ng ng??i mà b?a chi?u (cena) ??i v?i h? có ch?c n?ng x? h?i quan tr?ng. Khách ?n t?i th??ng th?c b?a ?n trong m?t phòng ?n ???c trang trí tinh x?o (triclinium), th??ng có t?m nhìn h??ng ra m?t khu v??n yên t?nh. Khi ?n, h? ng?i ho?c n?m t?a trên nh?ng chi?c tr??ng k?. M?t b?a Cena truy?n th?ng bao g?m ba ph?n. Món khai v? th??ng bao g?m tr?ng, ? liu và r??u m?t ong. Món chính th??ng bao g?m m?t món th?t, ch?ng h?n nh? th?t l?n n??ng. Món tráng mi?ng bao g?m trái cay ho?c các lo?i h?t.

Bánh mì là món ?n th??ng nh?t c?a ng??i La M?, ng??i giàu ?n bánh mì làm t? lúa mì và nh?ng ng??i nghèo h?n thì ?n bánh mì làm t? lúa m?ch. Các s?n ph?m t??i s?ng nh? rau và ??u c?ng r?t quan tr?ng. ? liu và các lo?i h?t c?ng th??ng xuyên xu?t hi?n trong b?a ?n c?a ng??i La M?. M?c dù có nhi?u hoàng ?? La M? khuy?n khích ng??i dan kh?ng ?n th?t - nh? các hoàng ?? Didius Julianus và Septimius Severus - nh?ng th?t và các s?n ph?m ch? bi?n t? th?t nh? xúc xích, th?t mu?i và th?t x?ng khói v?n ???c tiêu th? r?ng r?i b?i ng??i dan. S?a dê ho?c s?a c?u ???c ?a chu?ng h?n so v?i s?a bò; s?a c?ng ???c s? d?ng ?? làm ra các lo?i pho mát, vì ?ay là m?t cách ?? l?u tr? và kinh doanh các s?n ph?m s?a.

D?u ? liu là nguyên li?u c? b?n ?? n?u ?n c?a ng??i La M?, nó còn ???c dùng ?? th?p sáng và t?o ra các ch? ph?m dùng khi t?m r?a. B? b? ng??i La M? xem th??ng, nh?ng l?i là m?t ??c ?i?m n?i b?t c?a ch? ?? ?n u?ng Gallic. Mu?i là th? gia v? c? b?n trong b?a ?n: Pliny the Elder t?ng nh?n xét r?ng "Cu?c s?ng v?n minh kh?ng th? ti?p di?n mà kh?ng có mu?i: nó là m?t thành ph?n c?n thi?t ??n m?c nó tr? thành m?t phép ?n d? cho ni?m vui tinh th?n m?nh li?t". Mu?i là m?t m?t hàng th??ng m?i quan tr?ng, nh?ng mu?i tinh khi?t l?i t??ng ??i ??t ti?n. Gia v? m?n ph? bi?n nh?t là m?t lo?i n??c m?m lên men ???c g?i là garum. Gia v? ??a ph??ng có s?n bao g?m các lo?i th?o m?c trong v??n, thì là, rau mùi và qu? bách xù. Gia v? nh?p kh?u bao g?m tiêu, ngh? tay, qu? và thì là. Các lo?i th?c ph?m ng?t nh? bánh ng?t th??ng s? d?ng m?t ong và siro r??u ?? làm ch?t t?o ng?t. M?t lo?t các lo?i trái cay kh? (qu? sung, qu? m?n) và các lo?i trái cay t??i c?ng th??ng xuyên có m?t trong b?a ?n nh? là m?t món tráng mi?ng c?a ng??i La M?.

Nh?ng b?a ?n xa hoa có th? ???c xem nh? m?t d?u hi?u c?a s? ti?n b? v?n minh ho?c s? suy ??i v? ??o ??c. Nhà s? h?c ??u tiên c?a tri?u ??i Tacitus ?? so sánh s? xa hoa trong th?c ??n La M? hàng ngày c?a ?ng v?i s? ??n gi?n trong ch? ?? ?n c?a ng??i German. Ng? c?c, các lo?i ??u, rau và trái cay th??ng ???c ng??i La M? xem là nh?ng lo?i th?c ?n v?n minh h?n th?t. B?a ?n ??a Trung H?i g?m bánh mì, r??u vang và d?u ? liu ?? ???c thánh hóa b?i Kit? giáo La M?, trong khi s? tiêu th? th?t th??ng xuyên c?a ch? ?? ?n u?ng German ?? tr? thành m?t bi?u hi?n c?a ch? ngh?a ngo?i giáo. Các hoàng ?? nh? Didius Julianus và Septimius Severus c?ng t?ng khuy?n khích ng??i dan nên h?n ch? ?n th?t.

Gi?i trí và trình di?n

B?c tranh c?a h?a s? Jean-Leon Gerome m? t? m?t cu?c chi?n gi?a nh?ng v? s? giác ??u

Khi nhà th? Juvenal phàn nàn r?ng ng??i La M? ?? ?ánh ??i quy?n t? do chính tr? c?a h? cho "bánh mì và hí tr??ng", chính là ?ng ?ang nói ??n kho?n tr? c?p ng? c?c mi?n phí c?a nhà n??c và circenses, các s? ki?n gi?i trí ???c t? ch?c t?i nh?ng ??a ?i?m ngoài tr?i l?n có tên g?i là circus trong ti?ng Latin. Circus l?n nh?t ? Rome là Circus Maximus, n?i t? ch?c các cu?c ?ua ng?a, ?ua xe ng?a, trò ch?i c??i ng?a Troy, các cu?c thi s?n thú v?t (venation), các cu?c thi ??u th? thao, các cu?c chi?n ??u c?a nh?ng v? s? giác ??u hay các màn trình di?n tái hi?n nh?ng s? ki?n l?ch s? trong quá kh?. T? lau, nhi?u l? h?i t?n giáo ?? có các trò ch?i (ludi), ch? y?u là các cu?c ?ua ng?a và ?ua xe ng?a (ludi circenses).

D??i th?i Augustus, các ho?t ??ng gi?i trí c?ng c?ng ???c t? ch?c t?i ?a 77 ngày m?i n?m; t?i tri?u ??i c?a Marcus Aurelius, s? ngày ???c phép t? ch?c các ho?t ??ng gi?i trí ?? ???c t?ng lên thành 135 m?i n?m. Các trò ch?i (ludi) ???c t? ch?c t?i circus th??ng ???c m? ??u b?ng m?t nghi th?c di?u hành g?i là Pompa circensis. Ngoài ra, nh?ng s? ki?n c?nh tranh c?ng ???c t? ch?c t?i các ??a ?i?m nh? h?n nh? ??u tr??ng và san v?n ??ng. Các m?n th? thao có ngu?n g?c Hy L?p nh? ch?y ?ua, boxing, ??u v?t hay pancratium khá ph? bi?n ? các cu?c tranh tài. M?t m?n th? thao ??i kháng c?c k? kh?c li?t ?? nhi?u l?n ???c t? ch?c ? La M? th?i k? này là Naumachia, nh?ng tr?n th?y chi?n gi? ??m máu v?i quy m? kh?ng thua kém gì nh?ng tr?n th?y chi?n th?c s?. ??i t??ng tham gia Naumachia th??ng là nh?ng t?i ph?m b? k?t án ho?c n? l?.

Circus là nh?ng c?ng trình ki?n trúc l?n nh?t th??ng xuyên ???c xay d?ng trong th? gi?i La M? c? ??i. ??u tr??ng La M?, hay còn ???c bi?t ??n v?i cái tên Colosseum, tr? thành ??a ?i?m thi ??u th??ng xuyên cho nh?ng m?n th? thao ??m máu k? t? khi nó ???c m? c?a vào n?m 80 sau C?ng nguyên. Circus Maximus có s?c ch?a lên t?i 150.000 khán gi?, trong khi ??u tr??ng La M? có s?c ch?a là 50.000 ch? ng?i, c?ng thêm m?t khán ?ài ??ng có thê ch?a ???c 10.000 ng??i n?a.

Vi?c s?p x?p ch? ng?i dành cho khán gi? t?i các ??u tr??ng th? hi?n tr?t t? c?a x? h?i La M?: Hoàng ?? ng?i ? m?t khu v?c sang tr?ng dành riêng cho ?ng ta, nh?ng thành viên c?a Vi?n nguyên l?o c?ng ???c b? trí ch? ng?i thu?n l?i dành riêng cho h?, th??ng là nh?ng hàng gh? ? d??i cùng ?? ti?n cho vi?c theo d?i các cu?c thi ??u hay các màn trình di?n. Ph? n? và n? l? ng?i ? nh?ng hàng gh? xa nh?t, trong khi nh?ng ng??i còn l?i ng?i ? qu?ng gi?a. Nh?ng bu?i trình di?n t?i hí tr??ng c?ng nhi?u l?n tr? thành d?p ?? ng??i dan t? ch?c bi?u tình v? các v?n ?? chính tr? và x? h?i. Các hoàng ?? ??i khi ph?i tri?n khai v? l?c ?? d?p t?t tình tr?ng b?t ?n c?a ?ám ??ng, n?i ti?ng nh?t t?i cu?c b?o lo?n Nika n?m 532, khi quan ??i d??i quy?n c?a hoàng ?? Justin ?? gi?t ch?t hàng ngàn ng??i.

Ludi circenses hay ?ua xe ng?a (chariot racing) là m?n th? thao r?t ???c quan tam ? La M? th?i k? này, và th??ng xuyên ???c t? ch?c t?i các Circus. M?n th? thao này nguy hi?m cho c? ng??i lái và ng?a vì r?t d? d?n ??n ch?n th??ng th?m chí là t? vong, nh?ng chính s? nguy hi?m này l?i ?em t?i ni?m ph?n khích và h?ng thú cho các khán gi?. Các ??i tham gia tranh tài th??ng ???c phan bi?t v?i nhau b?ng màu s?c c?a trang ph?c thi ??u mà h? ?ang m?c. T??ng t? nh? các m?n th? thao hi?n ??i ch?ng h?n bóng ?á, khán gi? th??ng ch?n ?ng h? m?t ??i duy nh?t, s? ham m? c?a h? ??i khi ??n m?c quá khích, và b?o l?c ?? nhi?u l?n n? ra gi?a các c? ??ng viên c?a hai ??i ??i ??ch. Nh?ng ng??i thi ??u ? m?n th? thao này th??ng tr? thành nh?ng v?n ??ng viên n?i ti?ng nh?t và giàu có nh?t ? La M? c? ??i. M?t ng?i sao c?a b? m?n th? thao này là Diocles, t?i t? Lusitania (B? ?ào Nha ngày nay), ng??i ?? tham gia các cu?c ?ua xe ng?a trong vòng 24 n?m và có thu nh?p ngh? nghi?p lên t?i 35 tri?u sesterces. Thi?t k? c?a các circus La M? ph?i ??m b?o r?ng kh?ng ??i nào có th? giành ???c l?i th? kh?ng c?ng b?ng c?ng nh? gi?m thi?u va ch?m ? m?c v?a ?? ?? duy trì s? kh?c li?t và th?a m?n các khán gi?. Nh?ng cu?c ?ua xe ng?a ti?p t?c di?n ra vào th?i k? ??ng La M? d??i s? b?o tr? c?a các v? hoàng ??, nh?ng s? suy tàn c?a các ?? th? trong th? k? th? 6 và th? 7 cu?i cùng ?? d?n ??n s? s?p ?? c?a b? m?n này.

Trong su?t 40 n?m tr? vì c?a mình, hoàng ?? Augustus ?? t? ch?c tám cu?c giác ??u, trong ?ó có t?ng c?ng 10.000 ??u s? ?? tham gia chi?n ??u, cùng v?i ?ó là 26 cu?c thi s?n thú ???c t? ch?c trong cùng kho?ng th?i gian này, ?? d?n ??n cái ch?t c?a h?n 3.500 con thú. ?? ?ánh d?u s? ki?n c?ng trình ??u tr??ng La M? ???c hoàn t?t, hoàng ?? Titus ?? t? ch?c m?t l? khánh thành kéo dài 100 ngày liên ti?p, m?i ngày ??u có m?t tr?n giác ??u ác li?t gi?a h?n 3.000 ??u s? khác nhau. S?c h?p d?n c?a nh?ng cu?c giác ??u ??i v?i ng??i La M? ???c th? hi?n r? nét qua nh?ng m? t? trên tranh ghép, tranh t??ng, ?èn và th?m chí c? các b?n v? graffiti.

Nh?ng ??u s? ???c hu?n luy?n ?? tham gia các cu?c giác ??u có th? có xu?t than là n? l?, tù nhan, ho?c c?ng có th? là nh?ng ng??i t? do tình nguy?n tham gia tranh tài. Cái ch?t kh?ng ph?i là m?t k?t qu? c?n thi?t ho?c th?m chí là ?áng mong mu?n trong các tr?n ??u gi?a nh?ng chi?n binh có tay ngh? cao, b?i nh?ng ng??i này ph?i tr?i qua m?t quá trình luy?n t?p r?t t?n kém và t?n th?i gian. Trong khi ?ó, nh?ng ??u s? noxii là nh?ng tù nhan b? k?t án t? hình, h? ???c hu?n luy?n r?t ít ho?c kh?ng ???c hu?n luy?n, th??ng kh?ng có v? khí, và hoàn toàn kh?ng có hi v?ng s?ng sót trong nh?ng cu?c giác ??u. S? ?au ??n v? th? ch?t và s? nh?c v? tinh th?n ???c xem là cái giá cho nh?ng t?i ác mà h? ?? ph?m ph?i.

Nh?ng ho?t ??ng gi?i trí dành cho tr? em th?i La M? khá ?a d?ng, ph? bi?n nh?t trong s? ?ó bao g?m trò "Rolling hop" (ngh?a là trò ch?i l?n vòng, trong ?ó ng??i ch?i l?n m?t chi?c vòng và c? g?ng gi? cho chúng kh?ng b? ?? lau nh?t có th?), và "Knucklbones" (ngh?a là trò ch?i ném x??ng). Các bé gái th?i k? này c?ng r?t thích ch?i búp bê, nh?ng con búp bê th??ng dài kho?ng 15 cm- 16 cm v?i các chi n?i, th??ng ???c làm t? các v?t li?u có s?n nh? g?, ??t nung, ?á, x??ng, ngà, da ho?c sáp. Các trò ch?i bóng ph? bi?n g?m có trigon, m?t m?n th? thao ?òi h?i s? khéo léo ??c bi?t và harpastum, m?t m?n th? thao khó ch?i h?n. Thú c?ng dành cho tr? em th?i k? này bao g?m chim, chó, mèo, dê, c?u, th? và ng?ng.

Khi b??c sang tu?i thi?u niên, h?u h?t các ho?t ??ng rèn luy?n th? ch?t dành cho nam gi?i ??u mang tính ch?t quan s?. Campus Martius ban ??u là m?t san t?p th? d?c c?ng c?ng c?a thành Rome n?i các chàng trai tr? t?p luy?n ?? phát tri?n các k? n?ng c??i ng?a và chi?n ??u. S?n b?n c?ng ???c coi là m?t trò tiêu khi?n thích h?p. M?t s? ph? n? La M? th?i k? này ???c ?ào t?o ?? tr? thành các v?n ??ng viên th? d?c d?ng c? và v? c?ng, v?i m?t s? ít tr? thành nh?ng n? ??u s?. B?c tranh kh?m "Nh?ng c? gái m?c bikini" n?i ti?ng cho th?y nh?ng ng??i ph? n? tr? La M? ?ang tham gia vào các ho?t ??ng khá gi?ng v?i th? d?c nh?p ?i?u ngày nay. Ph? n? nói chung ???c khuy?n khích duy trì s?c kh?e th?ng qua các ho?t ??ng nh? ch?i bóng, b?i l?i, ?i b?,...

Ng??i La M? m?i l?a tu?i c?ng r?t thích ch?i các trò board game (trò ch?i trên bàn), ch?ng h?n nh? lachunculi, m?t trò ch?i chi?n thu?t khá gi?ng v?i c? vua, và XII scripta, m?t trò ch?i g?n t??ng t? nh? c? tào cáo ngày nay. Các trò ch?i c? b?c v?i xúc x?c kh?ng ???c ?a thích, nh?ng l?i là là m?t trò tiêu khi?n ph? bi?n trong l? h?i Saturnalia (l? h?i vinh danh th?n Saturn) ???c ng??i La M? t? ch?c vào tháng 12 hàng n?m.

Trang ph?c

Trong m?t x? h?i có y th?c nh? c?a ng??i La M?, qu?n áo và trang ?i?m cá nhan ?? ??a ra nh?ng manh m?i tr?c quan ngay l?p t?c v? nghi th?c t??ng tác v?i ng??i m?c. M?c qu?n áo ?úng cách ???c cho là s? ph?n ánh m?t x? h?i có tr?t t? t?t. Toga ???c coi là trang ph?c chính th?c c?a c?ng dan nam La M?, tuy nhiên lo?i trang ph?c này khá ??t ti?n, khó m?c, kh?ng tho?i mái, và th??ng ch? ???c s? d?ng trong các nghi l?, nh?ng d?p trang tr?ng ho?c khi h?u tòa. Còn trong sinh ho?t th??ng ngày, ng??i La M? ?a chu?ng các lo?i trang ph?c gi?n d? và tho?i mái h?n.Toga màu tím ???c coi là lo?i toga sang tr?ng và có giá tr? nh?t, th??ng ch? ???c m?c b?i các v? hoàng ??.

Lo?i trang ph?c c? b?n cho t?t c? ng??i La M?, b?t k? nam hay n?, giàu hay nghèo, là m?t lo?i áo có tên là tunic. Lo?i áo này có ki?u dáng ??n gi?n, th??ng dài t? vai t?i m?t ?i?m nào ?ó gi?a h?ng và m?t cá chan. Chi?u dài c?a m?t chi?c tunic ph? thu?c vào ng??i m?c: áo tunic dành cho m?t ng??i ?àn ?ng th??ng dài ??n gi?a b?p chan, nh?ng áo tunic m?t ng??i lính thì l?i có ph?n ng?n h?n; tunic c?a m?t ng??i ph? n? th??ng kéo dài ??n t?n bàn chan, còn c?a m?t ??a tr? thì th??ng ch? dài ??n ??u g?i.

Vào th? k? th? 2, các hoàng ?? và nh?ng ng??i có ??a v? th??ng ???c miêu t? m?c m?t lo?i trang ph?c g?i là pallium, m?t lo?i áo có ngu?n g?c t? Hy L?p. Ph? n? La M? c?ng m?c pallium. Tertullian coi pallium là m?t s?n ph?m may m?c phù h?p dành cho các tín ?? Kit? giáo, trái ng??c v?i toga, và c?ng là m?t lo?i trang ph?c c?a nh?ng ng??i có h?c th?c. Vào th? k? th? 4, toga ?? ít nhi?u ???c thay th? b?i pallium nh? m?t lo?i trang ph?c th? hi?n s? ?oàn k?t x? h?i.

Phong cách qu?n áo ? La M? thay ??i theo th?i gian, m?c dù kh?ng nhanh nh? th?i trang ngày nay. ? Dominate, qu?n áo ???c m?c b?i c? binh lính và quan ch?c chính ph? ???c trang trí khá tinh x?o, v?i các s?c d?t ho?c thêu (clavi) và vòng tròn (orbiculi) xu?t hi?n trên c? áo ch?n và áo choàng. Nh?ng y?u t? trang trí này bao g?m các m? hình hình h?c, h?a ti?t th?c v?t cách ?i?u và ? các lo?i trang ph?c ??t ti?n h?n thì có c? hình ng??i ho?c ??ng v?t. Vi?c s? d?ng l?a t?ng lên, và các c?n th?n c?a ?? ch? sau này ??u m?c áo choàng l?a tinh x?o. S? quan s? hóa c?a x? h?i La M? và s? suy y?u c?a ??i s?ng v?n hóa ?? th? v? sau ?? khi?n cho thói quen ?n m?c b? ?nh h??ng: th?t l?ng ki?u quan ??i n?ng n? ???c m?c b?i c? các quan ch?c c?ng nh? binh lính, và toga thì ?? kh?ng còn ???c s? d?ng.

V?n hóa

Ng??i La M? m?c áo dài (toga).

Bài chi ti?t: V?n minh La M? c? ??i

Cu?c s?ng ? ?? ch? La M? th??ng xoay quanh thành ph? Roma, và b?y ng?n ??i n?i ti?ng c?a nó. Thành ph? c?ng ?? có m?t s? nhà hát, gymnasia, các quán r??u, phòng t?m và nhà th?. Trên kh?p các vùng ??t n?m d??i s? ki?m soát c?a Rome, trình ?? ki?n trúc các c?n nhà ? ??u r?t khiêm t?n t?i c? nh?ng bi?t th? th?n quê, và ngay trong kinh ?? Rome, các c?n nhà ? trên ??i Palatine thanh l?ch, mà t? ?ó t? "cung ?i?n" ???c hình thành. Ph?n l?n dan s? s?ng ? trung tam thành ph?, gói g?n trong các khu nhà chung c?.

Nhà t?m c?ng c?ng La M? (Thermae ? Bath, N??c Anh(Aquae Sulis thu?c t?nh Britannia c?a La M?).

H?u h?t các th? tr?n và thành ph? La M? ??u ?? có m?t khu ch? và các ??n th?, c?ng nh? chính b?n than thành ph? Roma. H? th?ng c?ng d?n n??c ???c xay d?ng ?? ??a n??c ??n các trung tam ?? th? và ???c s? d?ng nh? m?t con ???ng ?? nh?p kh?u r??u vang và d?u t? n??c ngoài. ??a ch? th??ng c? trú ? các thành ph? và vi?c ch?m sóc ?i?n trang c?a h? ???c giao l?i cho nh?ng ng??i qu?n ly trang tr?i. ?? kích thích n?ng su?t lao ??ng cao h?n nhi?u, nhi?u ??a ch? ?? gi?i phóng m?t s? l??ng l?n n? l?. Vào tri?u ??i c?a Augustus, các n? l? Hy L?p có h?c th?c trong nhà ?? d?y h?c cho các tr? em nam La M? (??i khi ngay c? các c? gái). Các tác ph?m ?iêu kh?c Hy L?p ???c dùng ?? trang trí c?nh quan cho khu v??n mang phong cách Hy L?p trên ??i Palatine ho?c trong các bi?t th?.

Nhi?u khía c?nh c?a v?n hóa La M? ?? ???c ti?p thu t? ng??i Etruscan và ng??i Hy L?p. Trong ki?n ??trúc và ?iêu kh?c, s? khác bi?t gi?a các hình m?u Hy L?p và nh?ng b?c h?a La M? là r? ràng. ?óng góp chính c?a ng??i La M? cho ngh? thu?t ki?n trúc là khung vòm và mái vòm.

Ch? ?? n? l? và n? l? là m?t ph?n c?a tr?t t? x? h?i. Có r?t nhi?u ch? n? l?, ? n?i ?ó h? có th? b? mua và bán. Nhi?u n? l? có th? ???c gi?i phóng b?i nh?ng ng??i ch? c?a h?, m?t s? n? l? có th? ti?t ki?m ???c ti?n ?? mua l?i s? t? do c?a mình. Ng??i ta ??c tính r?ng h?n 25% dan s? La M? ?? làm n? l?.

T?n giáo

S? m? r?ng c?a ?? qu?c ??ng ngh?a v?i vi?c c? dan La M? bao g?m ng??i ??n t? nhi?u n?n v?n hóa khác nhau, s? cúng bái nh?ng v? th?n v?i s? l??ng ngày m?t gia t?ng ???c khoan dung và ch?p nh?n. Chính quy?n ?? qu?c nói riêng và ng??i La M? nói chung, ??u có xu h??ng r?t khoan dung cho ph?n l?n t?n giáo và tín ng??ng, sao cho h? kh?ng gay b?t an. ?i?u ?ó d? dàng ???c các ??c tin khác ??ng thu?n do các nghi th?c t? th?n và l? h?i La M? th??ng ???c thêm b?t cho phù h?p v?i v?n hóa và b?n s?c ??a ph??ng. Do ng??i La M? theo ?a Th?n giáo, h? c?ng d? dàng ??ng hòa th?n linh c?a các t?c ng??i mà h? chinh ph?t. M?t cá nhan có th? cúng t? c? ch? th?n La M? ?? th? hi?n b?n s?c La M? c?a anh ta và t?n giáo cá nhan, v?n ???c xem là m?t ph?n c?a ??c ?i?m cá nhan c?a anh em. C?ng có nh?ng giai ?o?n chính quy?n t? ch?c các cu?c bách h?i, nh?t là v?i Kit? giáo.

S? th? cúng Hoàng ??

Trong m?t n? l?c nh?m ?? t?ng c??ng lòng trung thành, các c? dan c?a ?? qu?c ?? ???c kêu g?i tham gia th? cúng hoàng ?? ?? t? lòng t?n kính ??i v?i nh?ng v? hoàng ?? (th??ng là ?? qua ??i) nh? là các á th?n M?t vài hoàng ?? t? mình tuyên b? là v? th?n trong khi ?ang còn s?ng v?i hoàng ??, ?ó là các tr??ng h?p ngo?i l? và nh?ng v? hoàng ?? này vào th?i ?i?m ?ó b? coi là m?t trí m?t cách r?ng r?i (ch?ng h?n nh? Caligula). Làm nh? v?y trong giai ?o?n ??u th?i ?? qu?c s? m?o hi?m ti?t l? m?t cách n?ng c?n nh?ng gì mà Hoàng ?? Augustus g?i là "kh?i ph?c nhà n??c C?ng hòa". K? t? ?ó, c?ng c? này ch? y?u là cách mà m?i m?t v? Hoàng ?? s? d?ng ?? ki?m ch? th?n dan c?a mình.

C?ng giáo tr? thành Qu?c giáo

??c tin Ki-t? giáo, t?c là tin vào Thiên Chúa Ba Ng?i b?t ??u ???c gi?ng d?y trong kh?p ?? qu?c La M? t? kho?ng n?a ??u th? k? th? 1 sau khi Chúa Giê-su Ki-t? v? tr?i và truy?n cho các T?ng ?? s? m?nh loan báo Tin M?ng. Th?i gian ??u, ??c bi?t là d??i tri?u ??i Nero, Giáo h?i ?? b? bách h?i r?t nhi?u, ?a s? các T?ng ?? c?a Chúa Giê-su ??u t? vì ??o. Các Ki-t? h?u ph?i bí m?t gi? ??c tin và truy?n giáo, m?t s? s?ng trong các hang to?i ??o và các tín h?u nh?n di?n nhau b?ng bi?u t??ng con cá.

N?m 313, Constantinus ??i ?? ban hành Chi?u ch? Milan, ng?ng t?t c? s? bách h?i Ki-t? giáo trên toàn ?? qu?c. Constantinus nói r? là ?ng tin là nh?ng s? thành c?ng c?a ?ng là do s? b?o v? c?a Thiên Chúa v? ??i c?a Kit? giáo. Trong su?t tri?u ??i c?a ?ng, Constantinus ?? b?o tr? Giáo h?i v? m?t tài chính, xay d?ng nhi?u V??ng cung Thánh ???ng khác nhau, ban nh?ng ??c quy?n (nh? mi?n m?t s? thu?), th?ng nh?ng ng??i Kit? h?u t?i nh?ng ch?c v? cao, và tr? l?i cho Giáo h?i nh?ng tài s?n t?ch thu trong ??i th?m sát th?i Diocletian. Nh?ng c?ng trình n?i ti?ng c?a ?ng bao g?m Nhà th? M? Thánh và V??ng cung thánh ???ng Thánh Phêr? (nhà th? c?).

Tham kh?o

Ngu?n

• Abbott, Frank Frost (1901). A History and Description of Roman Political Institutions. Elibron Classics. ISBN 978-0-543-92749-1.
• Adams, J. N. (2003). "'Romanitas' and the Latin Language". Classical Quarterly. Quy?n 53 s? 1. tr. 184–205. doi:10.1093/cq/53.1.184.
• Albrecht, Michael von (1997). A History of Roman Literature: From Livius Andronicus to Boethius: with Special Regard to Its Influence on World Literature. Quy?n 2. Brill. ISBN 978-90-04-10709-0.
• Ando, Clifford (2000). Imperial Ideology and Provincial Loyalty in the Roman Empire. University of California Press. ISBN 978-0-520-22067-6.
• Auguet, Roland (2012). Cruelty and Civilization: The Roman Games. Routledge. ISBN 978-1-135-09343-3.
• Bennett, Julian (1997). Trajan: Optimus Princeps: a Life and Times. Routledge. ISBN 978-0-415-16524-2.
• Boardman, John, biên t?p (2000). The Cambridge Ancient History: The High Empire, A.D. 70–192. Quy?n 11. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-26335-1.
• Bohec, Yann Le (2000). The Imperial Roman Army. Psychology Press. ISBN 978-0-415-22295-2.
• Bowersock, Glen Warren; Brown, Peter; Grabar, Oleg (1999). Late Antiquity: A Guide to the Postclassical World. Harvard University Press. tr. 625. ISBN 978-0-674-51173-6.
• Bradley, Keith (1994). Slavery and Society at Rome. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-37887-1.
• Bowman, Alan; Garnsey, Peter; Cameron, Averil, biên t?p (2005). The Cambridge Ancient History: Volume 12, The Crisis of Empire, AD 193–337. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-30199-2.
• Cameron, Averil; Garnsey, Peter, biên t?p (1998). The Cambridge Ancient History. Quy?n XIII: The Late Empire, A.D. 337–425. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-30200-5.
• Cavallo, Guglielmo; Chartier, Roger (1999). A History of Reading in the West. Polity Press. ISBN 978-0-7456-1936-1.
• Clarke, John R. (1991). The Houses of Roman Italy, 100 B.C.-A.D. 250: Ritual, Space, and Decoration. University of California Press. ISBN 978-0-520-08429-2.
• Duncan-Jones, Richard (1994). Money and Government in the Roman Empire. Cambridge University Press. tr. 3–4. ISBN 978-0-521-44192-6.
• Dyson, Stephen L. (2010). Rome: A Living Portrait of an Ancient City. Johns Hopkins University Press. ISBN 978-1-4214-0101-0.
• Edmondson, J.C. (1996). "Dynamic Arenas: Gladiatorial Presentations in the City of Rome and the Construction of Roman Society during the Early Empire". Roman Theater and Society. University of Michigan Press.
• Edwards, Catharine (2007). Death in Ancient Rome. Yale University Press. ISBN 978-0-300-11208-5.
• Elsner, Ja?; Huskinson (2011). Life, Death and Representation: Some New Work on Roman Sarcophagi. Walter de Gruyter. ISBN 978-3-11-020213-7.
• Frier, Bruce W.; McGinn, Thomas A. (2004). A Casebook on Roman Family Law. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-516185-4.
• Gagarin, Michael, biên t?p (2010). The Oxford Encyclopedia of Ancient Greece and Rome. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-517072-6.
• Goldsworthy, Adrian Keith (2003). The Complete Roman Army. Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-05124-5.
• Goldsworthy, Adrian Keith (2009). How Rome Fell: Death of a Superpower. Yale University Press. ISBN 978-0-300-13719-4. Commodus Gibbon
• Habinek, Thomas N. (2005). The World of Roman Song: From Ritualized Speech to Social Order. Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-8105-3.
• Harris, W. V. (1989). Ancient Literacy. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-03381-8.
• Harris, W. V. (1999). "Demography, Geography and the Sources of Roman Slaves". The Journal of Roman Studies. Quy?n 89. tr. 62–75. doi:10.2307/300734. JSTOR 300734. S2CID 162766304.
• Harris, W. V. (2010). The Nature of Roman Money. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-958671-4. {{Chú thích sách}}: ?? b? qua |work= (tr? giúp)
• Holleran, Claire (2012). Shopping in Ancient Rome: The Retail Trade in the Late Republic and the Principate. Oxford Universwity Press. ISBN 978-0-19-969821-9.
• Humphrey, John H. (1986). Roman Circuses: Arenas for Chariot Racing. University of California Press. ISBN 978-0-520-04921-5.
• Huzar, Eleanor Goltz (1978). Mark Antony: a Biography. University of Minnesota Press. ISBN 978-0-8166-0863-8.
• Johnson, William A.; Parker, Holt N. (2009). Ancient Literacies: The Culture of Reading in Greece and Rome. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-971286-1.
• Johnson, William A. (2010). Readers and Reading Culture in the High Roman Empire: A Study of Elite Communities. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-972105-4.
• Jones, A. H. M. (1960). "The Cloth Industry Under the Roman Empire". Economic History Review. Quy?n 13 s? 2. tr. 183–192. JSTOR 2591177.
• Jones, Mark Wilson (2003) [2000]. Principles of Roman Architecture. Yale University Press. ISBN 978-0-300-10202-4.
• Jones, R. F. J.; Bird, D. G. (2012). "Roman Gold-Mining in North-West Spain, II: Workings on the Rio Duerna". Journal of Roman Studies. Quy?n 62. tr. 59–74. doi:10.2307/298927. JSTOR 298927. S2CID 162096359.
• Kelly, Christopher (2007). The Roman Empire: A Very Short Introduction. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-280391-7.
• Kousser, Rachel Meredith (2008). Hellenistic and Roman Ideal Sculpture: The Allure of the Classical. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-87782-4.
• Laes, Christian (2011). Children in the Roman Empire: Outsiders Within. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-89746-4.
• Marshall, Anthony J. (1976). "Library Resources and Creative Writing at Rome". Phoenix. Quy?n 30 s? 3. tr. 252–264. doi:10.2307/1087296. JSTOR 1087296.
• Millar, Fergus (2012). "Empire and City, Augustus to Julian: Obligations, Excuses and Status". Journal of Roman Studies. Quy?n 73. tr. 76–96. doi:10.2307/300073. JSTOR 300073. S2CID 159799017.
• Mommsen, Theodore (2005) [1909]. Dickson, William P. (biên t?p). The provinces of the Roman empire from Caesar to Diocletian. William P. Dickson biên d?ch. University of Michigan Library.
• Morris, Ian; Scheidel, Walter (2009). The Dynamics of Ancient Empires: State Power from Assyria to Byzantium. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-970761-4.
• Naerebout, Frederick G. (2007). "Dance in the Roman Empire and Its Discontents". Ritual Dynamics and Religious Change in the Roman Empire. Brill. {{Chú thích sách}}: ?? b? qua |work= (tr? giúp)
• Nicolet, Claude (1991). Space, Geography, and Politics in the Early Roman Empire. University of Michigan Press. ISBN 978-0-472-10096-5.
• Peachin, Michael, biên t?p (2011). The Oxford Handbook of Social Relations in the Roman World. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-518800-4.
• Potter, David Stone; Mattingly, D. J. (1999). Life, Death, and Entertainment in the Roman Empire. University of Michigan Press. ISBN 978-0-472-08568-2.
• Potter, David S., biên t?p (2009). A Companion to the Roman Empire. John Wiley & Sons. ISBN 978-1-4051-9918-6.
• Rochette, Bruno (2012). "Language Policies in the Roman Republic and Empire". A Companion to the Latin Language. tr. 549–563. doi:10.1002/9781444343397.ch30. hdl:2268/35932. ISBN 978-1-4443-4339-7.
• Rawson, Beryl (1987). The Family in Ancient Rome: New Perspectives. Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-9460-4.
• Rawson, Beryl (2003). Children and Childhood in Roman Italy. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-151423-4.
• Roberts, Michael John (1989). The Jeweled Style: Poetry and Poetics in Late Antiquity. Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-2265-2.
• Rüpke, J?rg (2007). A Companion to Roman Religion. Wiley. ISBN 978-0-470-76645-3.
• Stambaugh, John E. (1988). The Ancient Roman City. Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-3692-3.
• Sullivan, Richard D. (1990). Near Eastern Royalty and Rome, 100-30 BC. University of Toronto Press. ISBN 978-0-8020-2682-8.
• Treadgold, Warren (1997). A History of the Byzantine State and Society. Stanford University Press. ISBN 0-8047-2630-2.
• Virgil. Aeneid.
• Vout, Caroline (2009). "The Myth of the Toga: Understanding the History of Roman Dress". Greece and Rome. Quy?n 43 s? 2. tr. 204–220. doi:10.1093/gr/43.2.204.
• Winterling, Aloys (2009). Politics and Society in Imperial Rome. John Wiley & Sons. ISBN 978-1-4051-7969-0.
• Wiseman, T.P. (1970). "The Definition of Eques Romanus". Historia. Quy?n 19 s? 1. tr. 67–83.
• Wood, Gordon S. (2011). The Idea of America: Reflections on the Birth of the United States. Penguin Publishing Group. ISBN 978-1-101-51514-3.

Liên k?t ngoài

• Romans for Children L?u tr? ngày 24 tháng 4 n?m 2009 t?i Wayback Machine, m?t trang web BBC v? La M? c? ??i cho tr? em ti?u h?c.
• The Digital Atlas of Roman and Medieval Civilizations
• Historical Atlas bi?u di?n quá trình bành tr??ng l?nh th? c?a ?? qu?c La M?.
• Roman-Empire.net, h?c li?u và tái di?n l?ch s?
• The Historical Theater in the Year 400 AD, in Which Both Romans and Barbarians Resided Side by Side in the Eastern Part of the Roman Empire